Σίμων Καράς

Σίμων Καράς (Λέπρεον Ηλείας, 21 Μαΐου 1903 – Αθήνα, 26 Ιανουαρίου 1999): Νομικός, Ιεροψάλτης και Μουσικολόγος

Ο Σίμων Καράς, εξέχουσα μορφή των ελληνικών μουσικών γραμμάτων, γεννήθηκε στο ιστορικό χωριό Λέπρεον της Ηλείας — γνωστό παλαιότερα ως Στροβίτσι — στις 21 Μαΐου 1903. Η ζωή και το έργο του σφράγισαν καθοριστικά τη μελέτη, διατήρηση και διάδοση της ελληνικής μουσικής παράδοσης, τόσο της λόγιας όσο και της δημώδους.

Αν και σπούδασε νομικά, η εσωτερική του κλίση προς τη μουσική φανερώθηκε από την παιδική του ηλικία και καθόρισε ολόκληρη τη ζωή του. Μεγάλωσε στον οικισμό Μουντρά, ενώ τα πρώτα σχολικά του βήματα τα πραγματοποίησε στο δημοτικό σχολείο της Ζούρτσας. Η εισαγωγή του στον κόσμο της μουσικής υπήρξε βαθιά βιωματική: ο πατέρας του, ο οποίος έπαιζε τον παραδοσιακό ταμπουρά, του μετέδωσε την πρώτη επαφή με το ηχόχρωμα της λαϊκής μουσικής, ενώ ο ιερέας του χωριού, παπα-Στάθης Λαμπρινόπουλος, του δίδαξε όχι μόνον τα πρώτα γράμματα, αλλά και τα πρώτα βήματα στην ψαλτική τέχνη, ενθαρρύνοντάς τον να ακολουθήσει την πορεία της μουσικής μαθητείας.

Η πορεία του Καρά υπήρξε πολυσχιδής και εξαιρετικά καρποφόρα. Ως μουσικολόγος και μελετητής, αφοσιώθηκε επί δεκαετίες στην καταγραφή, ανάλυση και διάδοση του πλούσιου μουσικού υλικού της Ελλάδος, καλύπτοντας με τις έρευνές του ολόκληρο το γεωγραφικό φάσμα της ελληνικής επικράτειας. Πολλοί μελετητές και καλλιτέχνες θεωρούν ότι χάρη στη μακροχρόνια, συστηματική και ενίοτε επίπονη προσπάθειά του, διασώθηκε ένα σημαντικό μέρος του ελληνικού μουσικού πλούτου, τόσο στην παραδοσιακή όσο και στην εκκλησιαστική του έκφραση.

Η συμβολή του Σίμωνα Καρά δεν περιορίστηκε στη θεωρητική και ερευνητική σφαίρα· υπήρξε και ενεργός ιεροψάλτης, δάσκαλος και ιδρυτής φορέων που συνέβαλαν στην εκπαίδευση και τη διάδοση της ελληνικής μουσικής παιδείας. Η μακρά του ζωή, που έφτασε σχεδόν τον αιώνα, έληξε στην Αθήνα στις 26 Ιανουαρίου 1999, αφήνοντας πίσω του ένα έργο μνημειώδες, το οποίο συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς για την ελληνική μουσικολογική κοινότητα και την ευρύτερη πνευματική ζωή του τόπου.

Η μουσικολογική πορεία και η πολιτισμική προσφορά του Σίμωνος Καρά

Το έτος 1921, ο νεαρός Σίμων Καράς μετέβη στην Αθήνα, έχοντας εισαχθεί στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αν και ολοκλήρωσε τις σπουδές του, δεν έλαβε ποτέ επίσημα το πτυχίο του – ένα γεγονός που παραμένει εν μέρει ασαφές ως προς τα αίτια. Η ενασχόλησή του όμως με το δίκαιο αποδείχθηκε εφήμερη μπροστά στο άσβεστο πάθος του για τη μουσική τέχνη. Χωρίς να προσφύγει στη διδασκαλία των τότε καθιερωμένων ωδείων, επέλεξε έναν ιδιότυπο και απολύτως προσωπικό δρόμο μαθητείας: αφιερώθηκε με συνέπεια και αυταπάρνηση στη μελέτη των θεωρητικών συγγραμμάτων της Αρχαίας Ελλάδας, της Βυζαντινής περιόδου και των μεταγενέστερων βυζαντινών και μεταβυζαντινών μουσουργών.

Με ακάματο ζήλο αναζητούσε, αποκρυπτογραφούσε και ερμήνευε σπανιότατα μουσικά χειρόγραφα, τα οποία εντόπιζε σε μεγάλες βιβλιοθήκες και πατριαρχικά ή μοναστηριακά αρχεία, όπως εκείνα του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, του Αγίου Όρους, της Εθνικής Βιβλιοθήκης και άλλων πνευματικών κιβωτών. Μέσα από αυτή την εξαντλητική και ενίοτε ηρωική προσπάθεια, αναδείχθηκε βαθμιαία σε έναν αυτοδίδακτο αλλά βαθύ γνώστη και διδάσκαλο της ελληνικής μουσικής, με έργο που δεν ερείδετο σε τίτλους, αλλά σε αυθεντική γνώση και αφοσίωση.

Από το 1931 έως το 1934, ο Καράς διακόνησε ως ιεροψάλτης στον ιστορικό ναΐσκο του Προφήτου Ελισσαίου στο Μοναστηράκι των Αθηνών, ο οποίος υπήρξε τόπος πνευματικής και μουσικής ζύμωσης κατά τη μεσοπολεμική περίοδο. Προγενεστέρως, ήδη από το 1929, είχε ιδρύσει τον Σύλλογο προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής, με σκοπό τη διάσωση, διδασκαλία και προβολή της ελληνικής μουσικής κληρονομιάς. Ο Σύλλογος αυτός αποτέλεσε το κύριο όχημα της πολύπλευρης δράσης του Καρά έως το τέλος της ζωής του. Στο πλαίσιο του Συλλόγου λειτούργησε Σχολή Εθνικής Μουσικής με εξαετή και απολύτως δωρεάν φοίτηση, Εκκλησιαστική Χορωδία, Μεικτή Χορωδία Εθνικών Τραγουδιών, καθώς και χορευτικό συγκρότημα.

Ιδιαίτερη απήχηση είχε και η ραδιοφωνική του δράση. Από το 1937, έτος ιδρύσεως του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (Ε.Ι.Ρ.), μέχρι και το 1972, ο Σίμων Καράς παρουσίαζε την εκπομπή Ελληνικοί Αντίλαλοι, με επίκεντρο την παραδοσιακή μουσική του ελληνικού λαού. Οι εκπομπές αυτές αποτέλεσαν σημαντικό μέσο μουσικής παιδείας και συνείδησης για γενεές Ελλήνων, φέρνοντας σε επαφή το ευρύ κοινό με τους ανεξάντλητους θησαυρούς της δημοτικής και εκκλησιαστικής μας παραδόσεως.

Μετά το 1972, ο Καράς ενέτεινε την εκδοτική του δραστηριότητα: εξέδωσε πολυάριθμους δίσκους και βιβλία θεωρητικά, ερμηνευτικά και πρακτικά. Κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν, περιόδευσε σε όλη την ελληνική επικράτεια, εξοπλισμένος με κασετόφωνο, και κατέγραψε ένα πολύτιμο ηχητικό αρχείο με λαϊκούς μουσικούς και τραγουδιστές· η καταγραφή αυτή υπερέβη τα 20.000 παραδοσιακά τραγούδια, ενώ το έργο του επεκτάθηκε και στη συστηματική αποτύπωση του εκκλησιαστικού μουσικού σώματος – των Ακολουθιών και των Ύμνων της Ορθοδόξου Εκκλησίας – με βάση τη βυζαντινή σημειογραφία.

Ο Σίμων Καράς απεβίωσε στην Αθήνα το 1999, σε ηλικία 96 ετών. Ενταφιάστηκε στη γενέτειρα γη του, στο χωριό Φασκομηλιά Ηλείας. Το έργο του, πολύτιμη παρακαταθήκη για τις επερχόμενες γενεές, συνεχίζει να εμπνέει ερευνητές, καλλιτέχνες και παιδαγωγούς που αφουγκράζονται τους «αντίλαλους» της ελληνικής μουσικής ψυχής.

Το Μουσικό, Λαογραφικό και Φιλολογικό Αρχείο Σίμωνος και Αγγελικής Καρά – Κέντρον Ερεύνης και Προβολής της Εθνικής Μουσικής (ΚΕΠΕΜ)

Η πνευματική και μουσική παρακαταθήκη του Σίμωνος Καρά, ενός εκ των σημαντικοτέρων μελετητών και φορέων της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής, συνεχίζει να ζει και να καρποφορεί χάρη στη θεσμική συγκρότηση και δράση του Κέντρου Ερεύνης και Προβολής της Εθνικής Μουσικής (ΚΕΠΕΜ). Ο φορέας αυτός, ο οποίος φέρει τον πλήρη τίτλο «Μουσικό, Λαογραφικό και Φιλολογικό Αρχείο Σίμωνος και Αγγελικής Καρά», ιδρύθηκε το έτος 2009 με πρωτοβουλία της Αγγελικής Καρά, συζύγου του εκλιπόντος μουσικολόγου και συντρόφου στο έργο του, με σκοπό να διασφαλίσει τη διαχρονική διατήρηση και την επιστημονική διάδοση του έργου του.

Το ΚΕΠΕΜ λειτουργεί ως επιστημονικός και πολιτιστικός φορέας με αποστολή τη διάσωση, τη μελέτη και τη διάδοση της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής, τόσο της εκκλησιαστικής (ψαλτικής) όσο και της κοσμικής (δημοτικής), καθώς και την τεκμηριωμένη ανάδειξη των ελληνικών μουσικών οργάνων, των χορών, των ηθών και εθίμων του παραδοσιακού βίου του Ελληνισμού. Στο επίκεντρο του έργου του βρίσκεται η διαφύλαξη, συντήρηση και αξιοποίηση του εκτεταμένου αρχείου του Σίμωνος Καρά, το οποίο περιλαμβάνει χειρόγραφα, ηχογραφήσεις, βιβλία, θεωρητικά κείμενα και καταγραφές πεδίου.

Ιδιαίτερη μέριμνα δόθηκε και στον κτηριακό χώρο όπου στεγάζεται το Αρχείο, καθώς εκεί βρισκόταν και η οικία του Σίμωνος Καρά, η οποία μετατράπηκε σε λειτουργικό κέντρο έρευνας και διδασκαλίας. Η φροντίδα για την αρχιτεκτονική, μουσειολογική και εκπαιδευτική αναβάθμιση του χώρου υπηρετεί τον ευρύτερο στόχο της ζώσας συνέχειας του έργου του Καρά, με τρόπο που να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της σύγχρονης επιστημονικής έρευνας και παιδαγωγικής πρακτικής.

Το ΚΕΠΕΜ δεν αποτελεί απλώς θεματοφύλακα ενός πολύτιμου αρχείου· είναι ενεργός φορέας πολιτισμικής κληρονομιάς και μουσικής παιδείας, ανοιχτός στην επιστημονική κοινότητα και στο ευρύ κοινό. Συνδυάζοντας την ιστορική μνήμη με τη δημιουργική συνέχεια, συμβάλλει καθοριστικά στη διατήρηση της μουσικής ταυτότητας του Ελληνισμού και στη μετάδοσή της στις επερχόμενες γενιές με ακρίβεια, σεβασμό και πνευματική ευθύνη.