Ναπολέων Ζέρβας
Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, ο Ναπολέων Ζέρβας διακρίθηκε για τον ηρωισμό και τη στρατιωτική του ευφυΐα, λαμβάνοντας μέρος σε κρίσιμες μάχες, όπως αυτή του Κιλκίς στις 21 Ιουνίου 1913, όπου υπέστη σοβαρό διαμπερές τραύμα από πυροβόλο όπλο. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 23 Ιουνίου, μετά τη μάχη της Δοϊράνης, σημειώθηκε περιστατικό μονομαχίας με πιστόλι ανάμεσα στον Ζέρβα και τον Νικόλαο Πλαστήρα. Παρά το γεγονός ότι ο Ζέρβας είχε πλεονέκτημα μετά την αστοχία του Πλαστήρα, επέδειξε αυτοσυγκράτηση, στρέφοντας το όπλο του στον ουρανό και δηλώνοντας ότι δεν σκότωνε έναν Πλαστήρα.
Ο τραυματισμός του προκάλεσε την προσωρινή του μεταφορά στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Λάρισας, όπου και νοσηλεύτηκε για περίπου έναν μήνα. Τον Νοέμβριο του 1913 προήχθη επ’ ανδραγαθία στον βαθμό του Ανθυπασπιστή. Τον Οκτώβριο του 1914 αποφοίτησε από τη Σχολή Υπαξιωματικών και εντός του ίδιου έτους έδωσε τον νενομισμένο όρκο, προαχθείς στον βαθμό του Ανθυπόλοχαγού Πεζικού.
Κατά τη διάρκεια του εθνικού διχασμού του 1916, προσχώρησε στο κίνημα της «Εθνικής Άμυνας» και στον Ελευθέριο Βενιζέλο, υπηρετώντας για ένα διάστημα ως υπασπιστής του. Στη συνέχεια, συμμετείχε ενεργά στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο Μακεδονικό Μέτωπο, πολεμώντας εναντίον των γερμανικών και βουλγαρικών δυνάμεων. Το 1917 προήχθη διαδοχικά στους βαθμούς του Υπολοχαγού και Λοχαγού.
Η Μικρασιατική Εκστρατεία και η Πολιτική Αντιπαράθεση του
Κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ο Ναπολέων Ζέρβας διακρίθηκε ως Επιτελάρχης υπό τη διοίκηση του στρατηγού Ιωάννου στην «Ταξιαρχία Αρχιπελάγους Αιγαίου». Σε ηλικία 29 ετών, με Βασιλικό Διάταγμα της 20ης Φεβρουαρίου 1920, προήχθη στον βαθμό του Ταγματάρχη, ως αναγνώριση διακεκριμένης πράξης του στο πεδίο της μάχης.
Ωστόσο, μετά την ήττα των βενιζελικών κομμάτων στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 και την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου Α' στην εξουσία, ο Ζέρβας, όπως και πολλοί άλλοι αξιωματικοί που υποστήριζαν τον Βενιζέλο, αρνήθηκε να υπακούσει στις διαταγές του βασιλιά. Ως αποτέλεσμα, αυτοεξορίστηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου εντάχθηκε στη βενιζελική Πολιτική Επιτροπή της «Εθνικής Άμυνας». Τελικά, στις 13 Σεπτεμβρίου 1921, τέθηκε σε απόταξη για βαριά πταίσματα σχετικά με την υπηρεσία του και λόγω απειθαρχίας.
Οι Μεσοπολεμικές Πολιτικές Συγκρούσεις του
Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, ο Ναπολέων Ζέρβας επανήλθε στην ενεργό στρατιωτική δράση με Βασιλικό Διάταγμα στις 19 Νοεμβρίου 1922, όταν ανακλήθηκε το προηγούμενο διάταγμα της απόταξής του. Στις 15 Μαρτίου 1924 προήχθη αναδρομικά, από τις 13 Δεκεμβρίου 1923, στο βαθμό του Αντισυνταγματάρχη.
Τον Ιούνιο του 1925, σε αυτή την ιδιότητα, διορίστηκε Φρούραρχος Αθηνών, ύστερα από απόφαση του Θεόδωρου Πάγκαλου, στον οποίο παρείχε υποστήριξη για την εδραίωση της εξουσίας του. Το 1926, ανέλαβε υπασπιστής του Προέδρου της Δημοκρατίας, Παύλου Κουντουριώτη. Στις 22 Αυγούστου του ίδιου έτους συμμετείχε ενεργά στο κίνημα που ανέτρεψε τον Πάγκαλο, οδηγώντας στην ανάληψη της εξουσίας από τον στρατηγό Γεώργιο Κονδύλη. Στο πλαίσιο αυτό, ανέλαβε τη διοίκηση του 2ου «Δημοκρατικού Τάγματος» στην Αθήνα.
Κατά την περίοδο αυτή, ο Ζέρβας επιδόθηκε σε αντιπαράθεση με πολιτικούς και στρατιωτικούς αντιπάλους, μεταξύ των οποίων ήταν ο Νικόλαος Πλαστήρας, τον οποίο καταδίωξε, και ο Δημήτριος Λαμπράκης, εκδότης του «Ελεύθερου Βήματος», που συνελήφθη. Επίσης, φέρεται να πραγματοποίησε εκτεταμένο έλεγχο στα χαρτοφυλάκια και στους λογαριασμούς της Εθνικής Τραπέζης, στο Μέγαρο Διομήδη, υπό την εποπτεία του διοικητή της.
Η αντίθεσή του στην απόφαση του Κονδύλη να διαλύσει τα «Δημοκρατικά Τάγματα» τον οδήγησε σε ένοπλη σύγκρουση στο κέντρο των Αθηνών, σε μια μάχη με πολλούς νεκρούς, που έλαβε χώρα στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται το ξενοδοχείο «Χίλτον». Μετά την ήττα του, συνελήφθη και παραπέμφθηκε σε στρατοδικείο, το οποίο τον καταδίκασε στις 20 Σεπτεμβρίου 1926 σε ισόβια κάθειρξη και στην έκπτωση από το βαθμό του ως «αρχηγού στάσεως». Παρόμοια ήταν η ποινή που επιβλήθηκε και στον διοικητή του 1ου «Δημοκρατικού Τάγματος», Σταγματάρχη Βασίλειο Ντερτιλή, πατέρα του στρατηγού Νικολάου Ντερτιλή, γνωστού για τη συμμετοχή του στο στρατιωτικό κίνημα της 21ης Απριλίου και για τη μακροχρόνια κράτησή του ως πολιτικός κρατούμενος.
Στις 17 Φεβρουαρίου 1927, ο Ζέρβας διαγράφηκε από τα ενεργά και έφεδρα στελέχη του ελληνικού στρατού. Ωστόσο, η διαγραφή αυτή ανακλήθηκε στις 14 Νοεμβρίου 1927, μετά από γενική αμνηστία που χορηγήθηκε από την κυβέρνηση με απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης στις 17 Οκτωβρίου.
Τον Οκτώβριο του 1928, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αμνήστευσε τον Ζέρβα και τον Βασίλειο Ντερτιλή, ενώ στις 15 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, ύστερα από αίτηση του, ο Ζέρβας τέθηκε σε τιμητική αποστρατεία με το βαθμό του αντισυνταγματάρχη.
Κατά τον Μεσοπόλεμο, ο Ζέρβας ενεπλάκη σε πολιτικές και στρατιωτικές προσπάθειες, όπως το αποτυχημένο κίνημα του Μαρτίου 1935 που στόχευε στην εγκαθίδρυση δικτατορίας υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Μετά τον Αύγουστο του 1936, σε συνεργασία με τον Νικόλαο Πλαστήρα, σχεδίασε την ανατροπή του Ιωάννη Μεταξά και του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου.
Το 1937 ίδρυσε τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο (Ε.Δ.Ε.Σ.), με κύριο στόχο την ανατροπή του Μεταξά μέσω νέου στρατιωτικού κινήματος. Το καλοκαίρι του 1938 ήρθε στην Αθήνα ο Κομνηνός Πυρομάγλου και προετοιμάστηκε η έκρηξη του κινήματος για την Άνοιξη του 1939, η οποία όμως ματαιώθηκε λόγω της ιταλικής εισβολής στην Αλβανία.
Παράλληλα, ο Ζέρβας διατηρούσε σχέσεις επιφυλακτικής συνεργασίας («λυκοφιλίας») με προσωπικότητες όπως ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης, ο Ιωάννης Διάκος (σύμβουλος του Μεταξά), και ο γερμανόφιλος αντιμεταξικός καθηγητής θεολογίας Νικόλαος Λούβαρης.
Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος
Μετά την απελευθέρωσή του από τη φυλακή, ο Ναπολέων Ζέρβας άρχισε να οργανώνει τις βάσεις για την ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης, ωστόσο συνελήφθη από τις ιταλικές δυνάμεις κατοχής. Η απελευθέρωσή του πραγματοποιήθηκε μέσω της μεσολάβησης του Νικόλαου Λούβαρη, και στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 ίδρυσε τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο (ΕΔΕΣ).
Σε συνεργασία με το δίκτυο κατασκοπείας των Βρετανών, γνωστό ως «Προμηθέας Β'», το οποίο υποστήριζε τις αντιστασιακές οργανώσεις, ο Ζέρβας μαζί με τέσσερις συντρόφους του ξεκίνησε τον ένοπλο αγώνα στις ορεινές περιοχές της Δυτικής Ελλάδας στις 23 Ιουλίου 1942. Πριν από την έξοδό τους στα βουνά, είχαν δεχθεί απειλές από κομμουνιστές, που τους κατηγορούσαν και απειλούσαν με καταδίωξη από τη Γκεστάπο.
Οι πρώτες μονάδες του ΕΔΕΣ εμφανίστηκαν στον ορεινό χώρο του Ραδοβιζίου, στα νοτιοανατολικά της Άρτας, ενώ ο ίδιος ο Ζέρβας εγκαταστάθηκε στην περιοχή του Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας τον Ιούλιο του 1942. Η συνεργασία του με τον Δημήτριο Ίσκο, μέλος γνωστής αρματολικής οικογένειας, συνέβαλε σημαντικά στη στήριξη της οργάνωσης από την τοπική κοινωνία. Η δομή του ΕΔΕΣ βασίστηκε στη συγκρότηση Επιτροπών Εθνικού Αγώνα, οι οποίες αρχικά ορίζονταν από τον Ζέρβα, ο οποίος επισκεπτόταν τις τοπικές κοινότητες για να επιβλέπει την ανάπτυξή τους. Στις Επιτροπές αυτές εφαρμόζονταν διαδικασίες «μύησης», ενώ προβλεπόταν και η υποχρεωτική παρουσία κληρικών.
Η ένοπλη δράση του ΕΔΕΣ επεκτάθηκε σημαντικά και συνδέθηκε με τον υπαρχηγό της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα, Κρις Μόνταγκιου Γουντχάους, ο οποίος καθοδήγησε την επιχείρηση στο Γοργοπόταμο, στην οποία συμμετείχαν και οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Αργότερα, ο Ζέρβας μετονόμασε την οργάνωση σε «Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών» (ΕΟΕΑ). Τον Αύγουστο του 1943, ο ΕΔΕΣ εντάχθηκε στο Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών, μαζί με τον ΕΛΑΣ και την «Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση» (ΕΚΚΑ). Κατά την ίδια περίοδο, ο ΕΔΕΣ συμμετείχε στην Επιχείρηση Ζώα και έδωσε σειρά μαχών κατά των κατακτητών, μεταξύ των οποίων και η Μάχη του Μακρυνόρους.
Τον Απρίλιο του 1941, αμέσως μετά την εισβολή της Γερμανίας στην Ελλάδα, εκδηλώθηκε μια συνωμοτική προσπάθεια με στόχο την ανατροπή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Στη συνωμοσία αυτή συμμετείχαν προσωπικότητες όπως ο Ναπολέων Ζέρβας, ο Μιχαήλ Πάσσαρης, ο Περικλής Κάβδας, ο Νικόλαος Λούβαρις, ο Γεώργιος Μερκούρης, ο Πέτρος Ράλλης, ο Νικόλαος Δαρβέρης, ο Κωνσταντίνος Ροδόπουλος — αδελφός του εθνικιστή λογοτέχνη Μίτια Καραγάτση, ο οποίος κατά την κυβέρνηση Καραμανλή υπηρέτησε ως υπουργός και πρόεδρος της Βουλής — καθώς και ο αξιωματικός της αστυνομίας Ιωάννης Πολυχρονόπουλος, μεταξύ άλλων. Οι ύποπτοι για τη συνωμοτική αυτή κίνηση συνελήφθησαν με εντολή του Κωνσταντίνου Μανιαδάκη και κρατήθηκαν στις φυλακές Μακρυγιάννη έως την είσοδο των γερμανικών δυνάμεων στην Αθήνα.
Περίοδος Κατοχής
Ο Ναπολέων Ζέρβας κατάφερε να δραπετεύσει από τις φυλακές και να αποφύγει τις γερμανικές αρχές κατοχής, ωστόσο συνελήφθη από τις ιταλικές δυνάμεις. Απελευθερώθηκε με τη μεσολάβηση του καθηγητή Νικολάου Λούβαρη. Παράλληλα, συνελήφθησαν η σύζυγος του Ζέρβα, Λουκία Ποιητίδου-Ζέρβα, και ο αδελφός του Αναστάσιος Ζέρβας, οι οποίοι φυλακίστηκαν στις φυλακές Αβέρωφ και κατόπιν μεταφέρθηκαν στην Ιταλία. Την ίδια περίοδο, ο Ναπολέων Ζέρβας άρχισε να θέτει τα θεμέλια για την ίδρυση μιας Εθνικής Αντιστασιακής Οργάνωσης. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1941, σε συνεργασία με τον Κομνηνό Πυρομάγλου, ίδρυσε τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο (ΕΔΕΣ), με σκοπό την αντίσταση κατά των κατακτητών και, μεταπολεμικά, την εγκαθίδρυση αβασίλευτης σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Αρχηγός της οργάνωσης δηλώθηκε ο Νικόλαος Πλαστήρας, που εκείνη την εποχή βρισκόταν εξόριστος στη Γαλλία, αν και αργότερα ο Ζέρβας, σε σχετική έκθεση προς το Υπουργείο Πολέμου, αναγνώρισε και αποδέχθηκε ότι η χρήση του ονόματος του Πλαστήρα υπήρξε αυθαίρετη.
Την 23η Ιουλίου του 1942, ο Ναπολέων Ζέρβας αναχώρησε από την Αθήνα με κατεύθυνση την επαρχία Βάλτου, στα βόρεια του νομού Αιτωλοακαρνανίας, με σκοπό την έναρξη του ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών. Πέντε ημέρες αργότερα, στις 28 Ιουλίου 1942, ίδρυσε τις «Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών» (Ε.Ο.Ε.Α.), το στρατιωτικό σκέλος της οργάνωσής του, στις τάξεις των οποίων εντάχθηκαν πολλοί μετέπειτα εξέχοντες αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού, μεταξύ των οποίων ο Νικόλαος Μακαρέζος, ο Γεώργιος Ζωιτάκης, ο Δημήτριος Ιωαννίδης, ο Δημήτριος Πατίλης και ο Κωνσταντίνος Μήτσου, που αργότερα υπηρέτησε ως στρατηγός της Ελληνικής Χωροφυλακής και υπήρξε θύμα των πολιτικών εξελίξεων μετά τον θάνατο του βουλευτή Γρηγόρη Λαμπράκη. Στην Αθήνα, τον εκπροσωπούσε ο στενός φίλος και δημοσιογράφος Ηρακλής Πετιμεζάς.
Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ αναγνωρίστηκαν από το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής ως τακτικός συμμαχικός στρατός. Στην επαρχία Βάλτου είχε ήδη ιδρυθεί η φιλοβασιλική «Ανεξάρτητη Εθνική Οργάνωση Βάλτου» (Α.Ε.Ο.Β.), υπό την ηγεσία του γιατρού Στυλιανού Χούτα. Η περιοχή αυτή ήταν στρατηγικής σημασίας, καθώς εκεί είχαν εγκαταλειφθεί σημαντικά όπλα από τον Ελληνικό Στρατό κατά τη διάλυση του μετώπου το 1941 και την υποχώρηση των δυνάμεων. Πολλοί κάτοικοι της επαρχίας είχαν ενταχθεί από νωρίς στην Α.Ε.Ο.Β., που όμως αντιμετώπιζε δυσκολίες, κυρίως λόγω της σύλληψης του Χούτα από τους Ιταλούς τον Απρίλιο του 1942. Αν και αργότερα αφέθηκε ελεύθερος, η έλλειψη επαρκών οικονομικών πόρων επιβράδυνε την ανάπτυξη της οργάνωσης.
Τον Ιούλιο του 1942, ο Ζέρβας έφτασε στον Βάλτο συνοδευόμενος από τέσσερις συντρόφους: τον μαθηματικό καθηγητή Μιχάλη Μυριδάκη, τον αστυνομικό Γιάννη Παπαδάκη, τον στενό συνεργάτη του Πλαστήρα Κομνηνό Πυρομάγλου και τον ράφτη Στυλιανό Κωτσάκη. Στην περιοχή ήρθε σε επαφή με τον φίλο του Δημήτρη Ίσκο, από γνωστή αρματολική οικογένεια, ο οποίος τον υποδέχθηκε στο χωριό Δούνιστα. Ο Ζέρβας κυκλοφορούσε υπό το ψευδώνυμο «Νίκος Σουλιώτης». Ο Ίσκος προφασίστηκε ότι τον προστάτευε, διαμονεύοντάς τον μαζί με τους συνεργάτες του σε στάνες στα ορεινά του Βάλτου, ωστόσο στην πραγματικότητα εκμεταλλευόταν οικονομικά τον Ζέρβα, προμηθεύοντάς τον τρόφιμα με υπερβολικές χρεώσεις. Παράλληλα, μεγάλο μέρος του υλικού που προμηθευόταν η οργάνωση ΕΔΕΣ για την ανάπτυξη του αντάρτικου στο βουνό χάνονταν, όπως συνέβη και με μία συμμαχική ρίψη εφοδίων στις 27 Αυγούστου 1942.
Ο Γεώργιος Κοσσυβάκης, ενωμοτάρχης της Χωροφυλακής και μέλος της τοπικής οργάνωσης, ενημέρωσε τον Στυλιανό Χούτα για την παρουσία του Ζέρβα στην περιοχή. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1942, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν, όπου ο Ζέρβας εξήγησε τους λόγους της παρουσίας του. Η συνάντηση οδήγησε σε συμφωνία συνεργασίας μεταξύ των δυνάμεων του Χούτα και του ΕΔΕΣ, παρά τις ενστάσεις του Χούτα σε θέματα πολιτειακά, δεδομένου ότι το καταστατικό του ΕΔΕΣ ήταν κατά της βασιλείας. Αυτές οι διαφορές υποχώρησαν, δίνοντας προτεραιότητα στην κοινή προσπάθεια αντίστασης.
Πολεμικές επιχειρήσεις
Ο Ναπολέων Ζέρβας ξεκίνησε την αντάρτικη δράση του τον Οκτώβριο του 1942, με τις δυνάμεις του να δραστηριοποιούνται κυρίως στη Δυτική Ελλάδα, ιδιαίτερα στην Αιτωλοακαρνανία και την Ήπειρο. Η δράση τους απέκτησε σημαντική απήχηση στον λαό και συνέβαλε ενεργά στην αντικατοχική αντίσταση, συμμετέχοντας σε πολυάριθμες πολεμικές επιχειρήσεις. Ήταν μεταξύ των συντελεστών της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου τον Νοέμβριο του 1942, σε συνεργασία με δυνάμεις του ΕΛΑΣ και με την υποστήριξη βρετανικών στρατιωτικών τμημάτων — γεγονός που προκάλεσε την επικήρυξή του από τις ιταλικές κατοχικές αρχές. Συνολικά, οι δυνάμεις του συμμετείχαν σε περισσότερες από εκατό μάχες και συγκρούσεις με Ιταλούς, Γερμανούς και Αλβανοτσάμηδες.
Στις 2 Δεκεμβρίου 1942, στις ένοπλες ομάδες του αρχηγείου Βάλτου του ΕΔΕΣ εντάχθηκε ο Άγγελος Νικολ. Τσάκαλος, κατώτερος αξιωματικός της Χωροφυλακής, ο οποίος έλαβε μέρος σε μάχες στη Δυτική Στερεά Ελλάδα, πολεμώντας εναντίον των κατακτητών και των κομμουνιστικών ανταρτικών δυνάμεων.
Ο ΕΔΕΣ διεξήγαγε σημαντικές μάχες όπως η νικηφόρα σύγκρουση εναντίον Ιταλών και Τσάμηδων στην Αγία Κυριακή (20 Μαΐου 1942), η ανατίναξη της γέφυρας του Σπηλιοποτάμου στον Καλαμά (22 Ιουνίου), καθώς και η ήττα των Ιταλών αλπινιστών στη Μηλιά της Ηπείρου (6 Ιουλίου). Από τις 8 έως τις 20 Σεπτεμβρίου 1942, οι δυνάμεις του έδωσαν σκληρές μάχες ενάντια στους Γερμανούς σε Μέτσοβο, Καλαρρύτες και Πράμαντα, ενώ από τις 16 έως τις 20 του μήνα αντιμετώπισαν Τσάμηδες και Γερμανούς στην παραμυθιώτικη Σκάλα. Στις 30 Σεπτεμβρίου επιτέθηκαν στο γερμανικό αρχηγείο στο Ξηροβούνι, ενώ στις 30 και 31 Οκτωβρίου συγκρούστηκαν με τη μεραρχία Εντελβάις στο Βουλγαρέλι. Τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1943 απέτρεψαν κοινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις Γερμανών και Τσάμηδων στο νομό Θεσπρωτίας.
Τον Φεβρουάριο του 1944, στην Πλάκα Ιωαννίνων, υπογράφτηκε συμφωνία ανακωχής μεταξύ ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ. Κατά το ίδιο έτος, ο ΕΔΕΣ απελευθέρωσε σταδιακά την Παραμυθιά και την Πάργα (29 Ιουνίου), το Μαργαρίτι (11 Αυγούστου), τη Λευκάδα (14 Σεπτεμβρίου) και στις 22 Σεπτεμβρίου την Ηγουμενίτσα και τους Φιλιάτες.
Στις αρχές Αυγούστου 1944, ο διορισμός του Παναγιώτη Σπηλιωτόπουλου ως εκπροσώπου των Συμμάχων και στρατιωτικού διοικητή Αττικής από τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου προκάλεσε την έντονη αντίδραση του Ζέρβα, ο οποίος με επιστολή του χαρακτήρισε τον Σπηλιωτόπουλο δοσίλογο. Τον ίδιο μήνα, στη μάχη της Μενίνας, πολλοί αντάρτες του Ζέρβα έπεσαν νεκροί. Στις 27 Αυγούστου 1944, ο Ζέρβας απηύθυνε προκήρυξη προς τους μουσουλμάνους Τσάμηδες που πολεμούσαν με τους κατακτητές και διέπρατταν εγκλήματα κατά του ελληνικού πληθυσμού, καλώντας τους να καταθέσουν τα όπλα. Η άρνησή τους οδήγησε σε μεγάλη επίθεση του ΕΔΕΣ υπό την ηγεσία του Αριστείδη Κρανιά.
Κατά την αποχώρηση των κατακτητών, μετά από τετραετή κατοχή, ο Ζέρβας τόνισε ότι όσοι συνεργάστηκαν με τους κατακτητές και διέπραξαν εγκλήματα κατά των Ελλήνων θα δικαστούν από έκτακτα στρατοδικεία που θα συγκροτηθούν επιτόπου, ώστε να τιμωρηθούν οι πραγματικοί εγκληματίες πολέμου Τσάμηδες.
Τα Τελευταία Χρόνια της Κατοχής και η Μεταπολεμική Περίοδος
Στα τέλη της Κατοχής, οι δυνάμεις του Ζέρβα κατείχαν τα ορεινά της Ηπείρου και την περιοχή της Παρνασσίδος, πριν από την άνανδρη δολοφονία του Δημητρίου Ψαρρού από τους κομμουνιστές δολοφόνους του Άρη Βελουχιώτη. Επίσης, ελέγχανε τις επαρχίες Τριχωνίδας, Βάλτου και Ξηρομέρου στο νομό Αιτωλοακαρνανίας.
Κατά τα Δεκεμβριανά του 1944, ο Ζέρβας και οι αντάρτικες ομάδες του στήριξαν την κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου. Παράλληλα, αμφισβητούσε την κυριαρχία των κομμουνιστικών ένοπλων οργανώσεων στην ύπαιθρο, λειτουργώντας ως αντίπαλος στα σχέδια τους κατά των εθνικιστών πολιτών. Λόγω αυτής της στάσης δέχθηκαν σφοδρή επίθεση από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, με περίπου 8.000 αντάρτες υπό την ηγεσία του Άρη Βελουχιώτη, αναγκάζοντάς τους να ανασυνταχθούν και να μετακινηθούν από την Ήπειρο προς την Κέρκυρα.
Στις 15 Φεβρουαρίου 1945, ο Ζέρβας διέλυσε επισήμως τις ανταρτικές του δυνάμεις, ωστόσο η τελευταία επιχείρηση του ΕΔΕΣ κατά των Τσάμηδων πραγματοποιήθηκε στις 12 Μαρτίου 1945 στο Φιλιάτι.
Την ίδια περίοδο, ο πρωθυπουργός και στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας επανέφερε στην ενεργό υπηρεσία τον εθνικιστή στρατηγό Χαράλαμπο Κατσιμήτρο, αναθέτοντάς του να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του Ζέρβα στην Κέρκυρα και να αναδιοργανώσει την 8η Μεραρχία. Ωστόσο, την επόμενη μέρα ματαιώθηκε η μετακίνηση αυτή, καθώς ο Κατσιμήτρος είχε περιληφθεί στον κατάλογο των κατηγορουμένων ως δοσίλογος.
Στις 23 Μαΐου 1945, το Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Ιωαννίνων καταδίκασε ερήμην ομαδικά 1.930 Τσάμηδες, εμποδίζοντας τον επαναπατρισμό τους.
Μάχες μεταξύ ΕΔΕΣ υπό τη διοίκηση του Ναπολέοντα Ζέρβα και Ελληνικού Στρατού
Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα, η αντιπαράθεση μεταξύ του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Στρατού (ΕΔΕΣ) υπό τη διοίκηση του Ναπολέοντα Ζέρβα και του επίσημου Ελληνικού Στρατού, που υποστηριζόταν από την Κυβέρνηση, δημιούργησε σύνθετες στρατιωτικές συγκρούσεις. Ο ΕΔΕΣ, ως αντιστασιακός και αντικομμουνιστικός οργανισμός, αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα της πολεμικής προσπάθειας εναντίον των κομμουνιστικών δυνάμεων, όμως οι σχέσεις του με τον επίσημο στρατό δεν ήταν πάντοτε αρμονικές.
Οι μάχες μεταξύ των δυνάμεων του ΕΔΕΣ και του Ελληνικού Στρατού προέκυψαν κατά κύριο λόγο από την ανάγκη ελέγχου στρατηγικών περιοχών, καθώς και από πολιτικές διαφορές και ανταγωνισμούς που διαπερνούσαν το εσωτερικό πολιτικό σκηνικό της χώρας. Παρά τις αλληλοϋποστηρίξεις σε κοινό εχθρό, η συνεργασία ήταν συχνά τεταμένη και οδήγησε σε περιστατικά ένοπλων συγκρούσεων και αψιμαχιών.
Το φαινόμενο αυτό απεικόνιζε την πολυπλοκότητα και τις αντιφάσεις της ελληνικής πολιτικής και στρατιωτικής πραγματικότητας εκείνης της εποχής, με τον ΕΔΕΣ να διατηρεί την αυτονομία του, ενώ παράλληλα συνδέονταν με την κρατική εξουσία και τις συμμαχικές δυνάμεις.
Σημαντικές μάχες ΕΔΕΣ – Ελληνικού Στρατού (με Ζέρβα αρχηγό)
-
Μάχη στα Ιωάννινα (Χειμώνας 1944-45)
-
Μετά την αποχώρηση των Γερμανών, το ΕΔΕΣ κρατούσε ισχυρή παρουσία στην Ήπειρο. Ο επίσημος Ελληνικός Στρατός επιχείρησε να επεκτείνει τον έλεγχο του στην περιοχή, γεγονός που οδήγησε σε συγκρούσεις γύρω από την πόλη των Ιωαννίνων. Οι μάχες ήταν σποραδικές αλλά σκληρές, με ανταλλαγές πυρών κυρίως σε προάστια και χωριά.
-
-
Συγκρούσεις στην Πίνδο (Άνοιξη 1945)
-
Το ΕΔΕΣ, διατηρώντας την επιρροή του στα βουνά της Πίνδου, συγκρούστηκε με μονάδες του επίσημου στρατού που ήθελαν να καταστείλουν την παρουσία του. Υπήρξαν ενέδρες και ανταλλαγές πυρών σε στενές δασώδεις περιοχές, με σοβαρές απώλειες και στις δύο πλευρές.
-
-
Μάχη στη Λευκάδα (Καλοκαίρι 1946)
-
Υπήρξε ένταση και ένοπλες αναμετρήσεις όταν το ΕΔΕΣ προσπάθησε να εδραιώσει τον έλεγχό του στο νησί, ενώ ο Ελληνικός Στρατός επιχείρησε να επιβάλει την κρατική εξουσία. Η σύγκρουση κράτησε μερικές μέρες, με μικρής κλίμακας μάχες και επιθέσεις ενέδρας.
-
-
Μάχη στη Θεσσαλονίκη (Φθινόπωρο 1947)
-
Υπήρξε ένα επεισόδιο έντασης μεταξύ δυνάμεων του ΕΔΕΣ και μονάδων του στρατού, όπου ανταλλάχθηκαν πυρά σε προάστια της πόλης, ως αποτέλεσμα πολιτικών και στρατιωτικών εντάσεων.
-
Πολιτική Δράση
Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, την οποία σφοδρά καταδίκασε, ο Ζέρβας διέλυσε τις αντάρτικες ομάδες του και ίδρυσε το «Εθνικό Κόμμα Ελλάδος». Στις εθνικές εκλογές του Μαρτίου 1946, το κόμμα του εξέλεξε 22 βουλευτές, μεταξύ των οποίων και ο Στυλιανός Χούτας στον νομό Αιτωλοακαρνανίας. Ο ίδιος ο Ζέρβας εκλέχτηκε βουλευτής του νομού Ιωαννίνων.
Από τις 24 Ιανουαρίου έως τις 23 Φεβρουαρίου 1947 ανέλαβε τη θέση του Υπουργού Άνευ Χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση του Δημήτριου Μαξίμου. Η κυβέρνηση αυτή, γνωστή και ως «Επτακέφαλη Κυβέρνηση», συγκροτήθηκε από εκπροσώπους επτά κομμάτων που εκπροσωπούνταν στη Βουλή και είχε ως στόχο την αντιμετώπιση της κομμουνιστικής απειλής. Αντιπρόεδροι της κυβέρνησης ήταν οι Κωνσταντίνος Τσαλδάρης και Σοφοκλής Βενιζέλος.
Στη συνέχεια, ο Ζέρβας ανέλαβε το Υπουργείο Δημοσίας Τάξεως, από το οποίο εφάρμοσε αυστηρά μέτρα κατά των οπαδών του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, διπλασιάστηκε ο αριθμός των κομμουνιστών που εξορίστηκαν, ενώ εκτελέστηκε ο Θωμάς Κόζιακας, ο «καπετάνιος» της 8ης Μεραρχίας των ένοπλων συμμοριών του ΚΚΕ.
Τον Μάιο του 1947, ο Ναπολέων Ζέρβας κατέθεσε μήνυση εναντίον του Νίκου Ζαχαριάδη για συκοφαντική δυσφήμηση μέσω του Τύπου. Η μήνυση αφορούσε ένα πρωτοσέλιδο άρθρο που δημοσιεύτηκε στις 4 Απριλίου 1947 στην εφημερίδα «Ριζοσπάστης», με τίτλο «Άβυσσος Άβυσσον επικαλείται». Στο άρθρο αυτό, μεταξύ άλλων, αναφερόταν ότι «ο ποντικός Ζέρβας βρίσκει πιο εύκολο και βολικό να επιδίδεται σε λεονταρισμούς στη Βέροια — που κι αυτούς διαψεύδει την επόμενη μέρα — και να οργανώνει προσωπικά τη δολοφονία του Ζέβγου στη Θεσσαλονίκη, παρά να αντιπαρατεθεί με τον στρατηγό Μάρκο και τον στρατό του».
Οι υποτιθέμενες δηλώσεις του Ζέρβα στη Βέροια, στις οποίες αναφερόταν ο Ζαχαριάδης, ήταν: «...Έως τώρα τα μέτρα που έχουν ληφθεί κατά του κομμουνισμού δεν υπήρξαν αυτά που έπρεπε να είναι. Πρέπει να γνωρίζετε ότι στην τρομοκρατία θα απαντηθεί με δέκα φορές τρομοκρατία, στον όλεθρο με δέκα φορές όλεθρο, και στη σφαγή με δέκα φορές σφαγή». Οι δηλώσεις αυτές φέρονται να δόθηκαν σε δημοσιογράφο της εφημερίδας «Φως» της Θεσσαλονίκης στις 23 Μαρτίου 1947.
Η δίκη της μήνυσης πραγματοποιήθηκε από τις 14 έως τις 17 Μαΐου του 1947, καταλήγοντας στην καταδίκη του Νίκου Ζαχαριάδη, ο οποίος δικάστηκε ερήμην, καθώς είτε είχε διαφύγει στο εξωτερικό είτε βρισκόταν παράνομα στη χώρα. Στις 28 Ιουνίου 1947 εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης κατά του Ζαχαριάδη για την εκτέλεση της ποινής φυλάκισης τριών ετών και την επιβολή χρηματικής ποινής ενός εκατομμυρίου δραχμών υπέρ του Ναπολέοντα Ζέρβα.
Την 4η Ιουλίου 1947, ο διοικητής της υπηρεσίας καταδιωκτικών, Θεόδωρος Ρακιντζής, εξέδωσε εντολή προς τις ανώτερες διοικήσεις της Χωροφυλακής σε όλη την Ελλάδα, με την οποία ζητούσε την άμεση αναζήτηση και σύλληψη του Νίκου Ζαχαριάδη. Τον ίδιο μήνα, και με αφορμή τη δήλωση του Δημητρίου Πορφυρογένη, ο Ναπολέων Ζέρβας διέταξε μέσα σε μία νύχτα τη σύλληψη περισσοτέρων από 2.600 στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος. Τα συλληφθέντα αυτά άτομα, αφού αρχικά κρατήθηκαν στις φυλακές της Ψυττάλειας, εκτοπίστηκαν στη συνέχεια στην Ικαρία. Η μαζική αυτή καταστολή αποτέλεσε έναν από τους βασικούς λόγους που ο Ζέρβας απομακρύνθηκε από τη θέση του Υπουργού στις 29 Αυγούστου 1947.
Στις 5 Νοεμβρίου 1948, μετά από πρόταση που κατέθεσε ο Ζέρβας, η Ελληνική Βουλή ενέκρινε ομόφωνα ψήφισμα το οποίο χαρακτήριζε ως συστηματική γενοκτονία το «Παιδομάζωμα» των ελληνοπαίδων, πρακτική που είχε εξαπολύσει σε όλη την Ελλάδα το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος. Με την εισήγηση του Ζέρβα, η Βουλή διαπίστωσε επισήμως «ότι εφαρμόζεται συστηματικώς υπό των συμμοριτών πρόγραμμα γενοκτονίας διά του παιδομαζώματος και της ομηρίας» εις βάρος του ελληνικού λαού και απηύθυνε έκκληση προς τα Ηνωμένα Έθνη για άμεση παρέμβαση.
Την 14η Απριλίου 1949, η κομμουνιστική «κυβέρνηση των βουνών», υπό την ηγεσία του Μήτσου Παρτσαλίδη και με υπουργό τον Σλάβο Πασκάλ Μητρόφσκυ, εξέδωσε ανακοίνωση παραχώρησης γενικής αμνηστίας σε όλους όσοι αντιτάχθηκαν σε αυτήν και κατέθεσαν τα όπλα, εξαιρουμένων των λεγόμενων «αρχιεγκληματιών». Στο άρθρο 1 του νόμου αριθμός 22 της εν λόγω κυβέρνησης, αναφέρονταν ρητά τα ακόλουθα:
«Έχοντας υπ’ όψη την από 23 Δεκεμβρίου 1947 ιδρυτική Πράξη της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, Αποφασίζουμε:
Άρθρο 1. Άμνηστεύονται όλα τα πολιτικά και κοινά αδικήματα που διαπράχθηκαν από οιοδήποτε πρόσωπο μέχρι σήμερα. Εξαιρούνται μόνο οι αρχιεγκληματίες, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται οι:
Παύλος Γλύξμπουργκ, 2) Φρειδερίκη Γλύξμπουργκ, 3) Αλέξανδρος Παπάγος, 4) Θρασύβουλος Τσακαλώτος, 5) Θωμάς Πετζόπουλος, 6) Θεμιστοκλής Σοφούλης, 7) Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, 8) Κωνσταντίνος Ρέντης, 9) Σπύρος Μαρκεζίνης, 10) Σοφοκλής Ελευθέριος Βενιζέλος, 11) Παναγιώτης Κανελλόπουλος, 12) Ναπολέων Ζέρβας, 13) Στυλιανός Γονατάς, 14) Γεώργιος Παπανδρέου, 15) Θεόδωρος Τουρκοβασίλης, 16) Αλέξανδρος Διομήδης, 17) Γεώργιος Πεσματζόγλου, 18) Πρόδρομος Μποδοσάκης-Αθανασιάδης.»
Το άρθρο 2 του ίδιου νόμου όριζε πως:
«Η αμνηστία δεν ισχύει για πρόσωπα που συνεχίζουν την αντιλαϊκή εγκληματική δράση τους.»
Εν μέσω αυτών των συνθηκών, ο Ναπολέων Ζέρβας συνέχισε την πολιτική του πορεία, συμμετέχοντας στις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1950, όπου το κόμμα του κατέλαβε επτά βουλευτικές έδρες. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1950, ανέλαβε το Υπουργείο Δημοσίων Έργων στην κυβέρνηση του Σοφοκλή Βενιζέλου. Στις 3 Νοεμβρίου 1950, το χαρτοφυλάκιο του διευρύνθηκε προσωρινά με την προσθήκη του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας, θέση στην οποία παρέμεινε έως τις 30 Σεπτεμβρίου 1951. Μετά την αποτυχία του να επανεκλεγεί στις εκλογές του 1952, αποσύρθηκε από την ενεργό πολιτική δράση, διατηρώντας ωστόσο το πολιτικό του γραφείο σε λειτουργία.
Το Τέλος του Ναπολέοντα Ζέρβα
Το 1948, ο Ναπολέων Ζέρβας υπέστη θρόμβωση στη στεφανιαία αρτηρία, γεγονός που τον οδήγησε σε δύο νοσηλείες στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» της Αθήνας. Στις 29 Νοεμβρίου 1957 εισήχθη ξανά σε κλινική, υπό τη φροντίδα του καθηγητή Βατσινέα, με καρδιακή ανεπάρκεια. Η νοσηλεία του επιπλέον επιβαρύνθηκε από μια ακατάσχετη αιμορραγία, που προκλήθηκε από κρίση στηθάγχης και επέφερε τον θάνατό του λίγες ημέρες αργότερα.
Ο αδελφός του, Αλέκος Ζέρβας, κατήγγειλε σε πολιτικούς παράγοντες της εποχής, όπως ο Σοφοκλής Βενιζέλος και μέσω αυτού στον αρχηγό της Αστυνομίας Άγγελο Έβερτ, ότι ο Ναπολέων είχε δηλητηριαστεί από την Αγγλική Υπηρεσία Πληροφοριών. Ωστόσο, οι τοξικολογικές εξετάσεις των οργάνων του στρατηγού δεν επιβεβαίωσαν αυτήν την καταγγελία.
Μόλις λίγες ώρες μετά τον θάνατο του Ναπολέοντα, ο αδελφός του Αλέκος, ο οποίος ήδη υπέφερε από καρδιακή πάθηση, δεν άντεξε τη συγκίνηση και εξέπνευσε στην οικία του Ναπολέοντα, επί της οδού Κηφισίας 171, στο Παλαιό Ψυχικό.
Η σορός του Ναπολέοντα Ζέρβα μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών και εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα. Τη νεκρική πομπή ακολούθησε πλήθος κόσμου, φίλοι και συμπολεμιστές, ενώ παρόντας ήταν ολόκληρος ο πολιτικός κόσμος της Ελλάδας, τιμώντας τον στρατηγό και πολιτικό.
Η σύζυγός του, Αικατερίνη Ζέρβα, ίδρυσε το «Μουσείο Ναπολέοντος Ζέρβα», το οποίο στεγαζόταν στην οδό Καλλέργη 9, στην πλατεία Καραϊσκάκη. Το μουσείο χρηματοδοτούνταν αποκλειστικά από δικά της μέσα και λίγο πριν από τον θάνατό της το παραχώρησε στο Στρατιωτικό Πολεμικό Μουσείο, εξασφαλίζοντας τη διατήρηση της μνήμης και της κληρονομιάς του συζύγου της.
Τιμητικές Διακρίσεις
Ο Ναπολέων Ζέρβας τιμήθηκε πέντε φορές με το Αριστείο Ανδρείας, τεκμήριο της ανδρείας και του ηρωισμού του στο πεδίο της μάχης. Επιπλέον, έλαβε τέσσερις φορές τον Πολεμικό Σταυρό, ενώ διακρίθηκε και με πολεμικούς σταυρούς από ξένα κράτη, αναγνωρίζοντας την προσφορά του στον διεθνή αγώνα. Η Αγγλική κυβέρνηση επίσης τον τίμησε για την πολύτιμη συμβολή του στις Συμμαχικές δυνάμεις κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τον Αύγουστο του 1944, κατά την περίοδο της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, του απονεμήθηκε ο βαθμός του υποστρατήγου, καθώς και ο τίτλος του Επίτιμου Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού, ως επιβεβαίωση της στρατιωτικής του αξίας και προσφοράς. Ο Ζέρβας αποστρατεύθηκε με δική του αίτηση τον Μάιο του 1945, οπότε και στράφηκε στην πολιτική δράση.
Μνήμη Ναπολέοντα Ζέρβα
Ο Ναπολέων Ζέρβας, που μαζί με την οικογένειά του κατοικούσε στην οδό Καλλέργη 9 στο Μεταξουργείο, υπήρξε γενναίος, σώφρων, μεγαλόψυχος και ένθερμος πατριώτης, καθώς και σφοδρός πολέμιος του κομμουνισμού. Η δράση των ανταρτικών του ομάδων, καθώς και των Ταγμάτων Ασφαλείας, απέτρεψε την επέκταση της επιρροής και τον πλήρη έλεγχο της Ελλάδας από τις ένοπλες συμμορίες του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, μετά την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής.
Ο καθηγητής και ιστορικός Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, στο έργο του «Η Ελληνική Αντίστασις 1941-1944, όπως αποκαλύπτεται από τα μυστικά αρχεία της Βέρμαχτ εις την Ελλάδα», περιλαμβάνει κεφάλαιο με τίτλο «Επιβεβαιούται το υπογραφέν σύμφωνο συμμαχίας Ζέρβα-Γερμανών», όπου γίνεται αναφορά σε υποτιθέμενη συμφωνία μεταξύ των γερμανικών δυνάμεων και του Ζέρβα. Η αποκάλυψη αυτή προκάλεσε έντονη αντίδραση από τον Κομνηνό Πυρομάγλο, ο οποίος σε επιστολή του τονίζει ότι, αν υπήρξε τέτοιο σύμφωνο, θα ήταν συνυπεύθυνος, καθώς ο Ζέρβας ποτέ δεν έκρυψε από εκείνον καμία απόφαση ή ενέργεια που αφορούσε τη διεξαγωγή του αγώνα. Ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης αναγκάστηκε να αναδιπλωθεί, παραδεχόμενος ότι όταν προσωπικότητες υψηλού κύρους της Αντίστασης αμφισβητούν την ύπαρξη τέτοιου συμφώνου, τα αρχεία πρέπει να σιωπούν.
Ο Ηρακλής Πετιμεζάς, στενός συνεργάτης και φίλος του Ζέρβα, σε άρθρο του στην εφημερίδα «Ακρόπολις» σκιαγραφεί την προσωπικότητα του στρατηγού ως εξής:
«Ο Ζέρβας ήταν άνθρωπος των δυσχερών ωρών και των ανωμάλων περιστάσεων. Όπως και οι περισσότεροι από τους τότε αντιστασιακούς που αναδείχτηκαν, δεν ήταν άνθρωπος για τα συνηθισμένα έργα, για τα λημνάζοντα ύδατα της ρουτίνας και ομαλότητας. Μέσα στα μεγάλα κύματα των τρικυμισμένων εποχών βρισκόταν στο στοιχείο του. Ήταν ο δυναμικότερος στρατιωτικός του 1941 και ο ικανότερος για τις χαλεπές ημέρες που πλησίαζαν και στις οποίες διακρίθηκαν όλοι όσοι πραγματικά τότε κάτι άξιζαν. Αυτός ήταν ο Ζέρβας.»
Από το Ημερολόγιο του στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα (1942-1945)
30.9.1942
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ 70 ΜΕΡΕΣ ΠΟΥ ΠΕΡΑΣΑ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ
Περάσαμε δύο μήνες στα βουνά, ακριβώς 70 ημέρες τώρα. Και πέρασαν όλες άγονες, εξ αιτίας της αισχράς προδοσίας του Ίσκου. Ο προδότης αυτός πρέπει να τιμωρηθή σκληρά και παραδειγματικά. Αν δεν ζω, αφήνω ρητή εντολή στους συναγωνιστάς μου και κάνω έκκληση στο ελεύθερο Έθνος να με αναπληρώσουν. Προδοσία τέτοιας μορφής, αν μείνη ατιμώρητος, θα πη πως δεν υπάρχει Εθνική Νέμεσις. Θα πη πως η φυλή μας θα πάη γρήγορα στην διάλυσι. Άλλα γεγονότα χαρακτηριστικά είναι η αισχρή διαγωγή των Βασιλικών του Βάλτου Στράτου, Παπαχρήστου, Σκαλτσή και Γιάννη Σκυλοδήμου, οι οποίοι από τα κοινά ελατήρια κινούμενοι με επρόδωσαν και έγιναν έτσι αφορμή να συλληφθούν η γυναίκα μου και ο αδελφός μου, υπεβοήθησαν δε την ενέργειαν του Ίσκου προς αντίδρασιν. Πρέπει το Έθνος και οι συνεργάται μας να στιγματίσουν ανεξίτηλα τους προδότες αυτούς, όπως επίσης τους άλλους αχρείους κομμουνιστάς, οι οποίοι δεν υπεχώρησαν προ ουδενός. Σάπιες μερίδες και οι δυο τους, θέλουν γερό και σκληρό χτύπημα. Μην πλανηθώμεν. Είναι το κατακάθι του Ελληνικού Λαού και δεν θα διορθωθούν ποτέ. Μόνον η δίκαιη σκληρότης θα τους συνεφέρη.
2.10.1942
Την 19ην ώρα ο Μαντζούκης μου απέστειλε τον Δημήτριον Παππάν, σύνδεσμον, με επιστολήν εις την οποίαν μου λέγει ότι έφθασαν εις το χωριό του ο Πίσπερης με Τσάκαν64 και δύο του Ε.Α.Μ., πράγματι όμως Κομμουνιστάς, ότι συνεζήτησαν το ζήτημα της συνεργασίας και κατέληξαν να μου θέσουν όρους. Ήτοι να με αναγνωρίσουν ως Αρχηγόν, αλλά τα της δράσεως να εξαρτώνται από αυτούς. Ήτοι περί ειρήνης και πολέμου να αποφασίζουν αυτοί. Ο Πίσπερης άβουλος, κλίνει προς αυτούς. Ο Μαντζούκης προτείνει να δεχθώ τους όρους του, διότι αυτός θα κανονίζη τα ζητήματα όπως θέλωμεν. Απήντησα ότι όλα τα δέχομαι, εκτός της παρεμβάσεώς των εις τα της δράσεως. Δηλαδή οι κύριοι κομμουνισταί θέλουν με ξένα κόλλυβα να αγιάσουν. Ζητούν να με συναντήσουν. Τους παρήγγειλα να έλθουν προς συνάντησίν μου, διότι αδυνατώ να αναχωρήσω απ' εδώ. Ο Μαντζούκης δέχεται ότι είχα απολύτως δίκαιον όταν του έλεγα ότι Ε.Α.Μ. ίσον μία, δύο, τρεις φορές κομμουνισμός και φαίνεται αποφασισμένος να με βοηθήση απολύτως.
8.10.1942
Ούτε ασύρματος κατώρθωσε τίποτε, ούτε αεροπλάνο φάνηκε έως την 24ην ώρα. Έχω πεποίθησι ότι δεν θα έλθη και ότι διαφαίνεται πλέον φανερά η πλεκτάνη. Μα σ' αυτή τι ρόλο παίζει ο Πυρομάγλου και Μπαρδόπουλος; Προσεχώρησαν και αυτοί στο αντίπαλο στρατόπεδο, και είναι αυτοί οι δημιουργοί αυτής της ατιμίας; Ίσως ναι. Γιατί οι κύριοι αυτοί, εφ' όσον επρόκειτο να πέσουν 3 Άγγλοι, δεν ήλθαν οι ίδιοι εδώ; Τι άλλην επιτυχίαν μεγαλυτέραν περίμεναν για να έλθουν; Αυτό με κάνει να τους υποπτεύωμαι. Εύχομαι να πλανώμαι. Ας περιμένω άλλωστε ως το πρωί, καίτοι είμαι απόλυτα πεπεισμένος πως ούτε απόψε θα φανή αεροπλάνο και γι' αυτό πέφτω να κοιμηθώ την 24.30΄ ώρα όπως και ψες.
10.11.1942
Την 17ην ώραν ενεφανίσθη ένας Άγγλος ταγματάρχης με τον Μιχάλη. Ο Άγγλος ταγματάρχης έρχεται εκ μέρους του συνταγματάρχου του81 –ονόματα δεν ρώτησα–, όστις μένει εις Στρώμνη Φθιώτιδος και όστις ζητεί ενίσχυσιν από εμένα διά να εκτελέση διαταγήν του Αρχιστρατήγου Αιγύπτου περί ανατινάξεως της γεφύρας του Γοργοποτάμου, καθόσον ο Ρόμελ ως μόνην γραμμήν εφοδιασμού του έχει την σιδηροδρομικήν γραμμήν και από Πειραιά-Σουδάν-Αίγυπτο. Αυτός μου είπεν ότι είναι απογοητευμένος ο συνταγματάρχης του, δεν βρήκε πουθενά Αντάρτες, μόνον ένας Καραλίβανος ληστής με 2-3 υπάρχει,82 όστις τους κατάκλεψε, ότι αυτός έπεσεν προ εξ ακριβώς εβδομάδων μαζύ με 7 άλλους και άλλοι 4 αργότερα, και ότι έχουν 2 ασυρμάτους και πολύ δυναμιτιστικόν. Οι Άγγλοι ζητούν να πάμε εκεί προς περαίωσιν της δουλειάς. Του είπα ότι θα πάω. Κοιμηθήκαμε καλά και άναψα φωτιές για τα αεροπλάνα.
31.10.1943
Οι Γερμανοί αρχίζουν την 9ην ώρα να ανέρχωνται προς τον Προφήτη Ηλία. Διατάσσω τα τμήματα να βαστάξουν μέχρι τέλους. Βάλλουν με όλμους. Οι εαμίτες πυροβολούν στο χωριό. Δύο φορές οι σφαίρες έπεσαν πλάι μου. Η μάχη με τους εαμίτες συνεχίζεται σκληρά. Στέλλω τον λοχαγόν Κρίκαν με 15 άνδρες εις τον Προφήτην Ηλίαν. Δυστυχώς δεν φθάνει, στον δρόμο τού διαλύονται οι άνδρες. Την 10ην ώρα ο Τομ ζητεί να του πω πού θα πάμε. Του δίδω Μελισσουργούς. Δυστυχώς αυτός προτιμά να κρύβεται σε ένα δάσος πλησίον της Λαφίνας. Διατάσσω την 10ην ώραν να αναχωρήσουν τα μεταγωγικά προς Μελισσουργούς. Την 11ην ώραν από τον Προφήτην Ηλίαν ειδοποιούν ότι οι Γερμανοί εξακολουθούν ανερχόμενοι και ότι τα φυσίγγια ετελείωσαν. Τότε διατάσσω αναχώρησιν. Τα πυρά των εαμιτών καθίστανται ισχυρότερα. Οι πολυβολισμοί πυκνούνται, βάλλουν τους αναχωρούντας. Οι Γερμανοί εξακολουθούν βολήν όλμων προς Νεράιδαν.Την 11.15΄ ώραν αναχωρώ από την Νεράιδα, αφού παρέδωσα τα αρχεία εις τον Κόκκινο Γεώργιον. Και μετά δραματικήν πορείαν φθάνω την 13ην ώραν εις Αυτί Νεράιδας. Εκεί είναι ο υπολοχαγός Σιγήσης με ολίγους άνδρας και συνεχίζομεν την πορείαν προς Μελισσουργούς. Μία φάλαγξ ατέλειωτος, πέραν των τριών χιλιομέτρων μήκους, εις δρόμον ελεεινόν, ανύπαρκτον.
31.12.1943
Ο Νικολάου μου ανεκοίνωσε ό,τι του είπε προφορικώς ο Νικήτας, τουτέστιν ότι οι Κομμουνισταί θα κάμουν Κυβέρνησιν εις Σπερχειάδα με τον Σβώλον επικεφαλής, τον Γληνόν, τον Σαράφην, τον Καρτάλην, τον Τσιριμώκον, ήτις θα παρουσιασθή ως Κυβέρνησις της Ελευθέρας Ελλάδος. Δεν μπορώ να το πιστεύσω.
❖ Το 1943 υπήρξε γεμάτο αγώνες και αγωνία, έτσι κατά το 1943 όχι μόνον υπήρξα ο στόχος των επιθέσεων των κατακτητών Ιταλών και Γερμανών αλλά και των εαμιτών, Κομμουνιστών δηλαδή. Δυστυχώς και ο Δημοκρατικός κόσμος και ακόμα περισσότερον ο συγγενής κόσμος του Συνδέσμου, όστις περισσότερον όλου του άλλου κόσμου με έβλαψε και εκωλυσιέργησε. Χάρις στην βοήθεια του Θεού επετύχαμε να εξέλθωμεν ισχυρότεροι απ' ό,τι ήμεθα. Μεγάλη αλήθεια ότι αξιωματικοί οι σπεύσαντες εις τας τάξεις μας έδειξαν επαίσχυντο διαγωγήν. Ουδέποτε εφανταζόμεθα ότι ήταν δυνατόν να υπάρξη τόση παληανθρωπιά, μικρότης και δειλία. Είναι τέτοιο το κακό ώστε να μην είναι απίθανος η εκδοχή ότι ούτοι ήλθαν επάνω με προδιαγεγραμμένο σχέδιο την διάλυση των Εθνικών μας Ομάδων. Είναι βαρειά η υπόνοια, αλλά δεν μπορώ να βρω δικαιολογίαν διά την κλασσικήν ανικανότητα και εξωφρενικήν των δειλίαν...
18.4.1944
Ήλθε την 11ην ώραν ο Τομ. Μου εγνώρισε τηλεγραφήματα του Σ.Μ.Α., των οποίων θα μου δώση αντίγραφα. Ενός δεν μου δίδει αντίγραφον. Είναι του Σ.Μ.Α. προς τον Ε.Λ.Α.Σ. διά του οποίου, σχετικώς με την επίθεσίν των εναντίον των ομάδων μας του Βάλτου, τους λέγουν ότι επικειμένης της συσκέψεως, πάνε να δημιουργήσουν το FET-A COMPLIS και ότι αυταί είναι φασιστικαί μέθοδοι βίας, τας οποίας δεν θα επιτρέψουν και τας οποίας επίστευαν ότι και οι εαμίτες τας είχαν αποκηρύξει. Διατάσσει να μείνουν στας θέσεις των, άλλως θα φέρουν βαρυτάτην ευθύνην. Έτερον τηλεγράφημα του Κρις συνιστά όπως κατά την σύσκεψιν με το Ε.Α.Μ. επιμείνω εις την ανάκτησιν όλων των περιοχών προ του εμφυλίου πολέμου, και τελικώς να δεχθώ πλήρη εκκένωσιν των εδαφών της Ηπείρου. Ο Βενιζέλος εις απάντησιν του τηλεγραφήματος, διά την πρότασιν του Μπακιρτζή, λέγει να μην κάνω καμμιά ενέργεια συνεργασίας με επιτροπήν Ε.Α.Μ. Γενικώς όλα δεικνύουν ότι το Σ.Μ.Α. ήρχισε να παίρνη σταθερά θέσιν επάνω στα Ελληνικά ζητήματα και κυρίως επάνω στις Εθνικές Ομάδες.
15.11.1944
1) Ο Σκόμπυ τηλεγραφεί ότι αύριον πρωίαν έρχεται δι' υδροπλάνου αξιωματικός σύνδεσμός του.
2) Έκαμα έξω από τα δόντια τηλεγράφημα εις Σκόμπυ διά χρήματα, δηλώνοντας ή να μου στείλουν ή αν δεν έχουν σκοπόν διατηρήσουν ομάδας, τότε διατάξουν διάλυσίν των κατεπειγόντως, αφού στείλουν τα αναγκαιούντα ίνα πληρώσωμεν τους χορηγητάς μας. Να δούμε.
30.11.1944
Την 17.30΄ επεσκέφθην τον Σκόμπυ. Μου εδήλωσε ότι θα επιβάλη την Τάξιν μόνος του χωρίς να χρησιμοποιήση Έλληνας. Από αύριον ουδείς της Ε.Π. θα υπάρξη και ότι το Ε.Λ.Α.Σ. δεν θα κυκλοφορή ένοπλον, ουδεμία σύλληψις θα γίνη και όπου υπάρχουν και γίνονται χαρακώματα θα πηγαίνουν μόνοι των, ότι θα βγάλουν περιπολίας αρμάτων εις τας οδούς των Αθηνών και εις τα περίχωρα, ότι θα προσπαθήση να κάνη χρήσιν όσον το δυνατόν μικροτέρας Ελληνικής δυνάμεως.
20.11.1942
Την 9ην ώρα ο Άγγλος ταγματάρχης μου μίλησε ιδιαιτέρως ότι ο Συνταγματάρχης του έχει εντολή από το Κάιρο να μου παραδώση 1.000 λίρες και ότι άλλες 1.000 λίρες έχει για έναν άλλο αρχηγό, χωρίς να ξέρη αν αυτός είναι ο Άρης, και ότι εζήτησεν πληροφορίες από το Κάιρον. Επίσης μίλησα με τον Συνταγματάρχη, εις τον οποίον εξέθεσα τα της αντιθέσεως με το Ε.Α.Μ. και ότι Ε.Α.Μ. ίσον κομμουνισμός, αλλ' ότι πρέπει προς επιτυχίαν του σκοπού μας να κάμωμεν πολιτική. Παρεδέχθη και αυτός πλήρως τούτον. Πάντως παρέλαβα τις 1.000 λίρες και είπα να ζητήσουν από το Κάιρο να μας ρίξουν 200 ζεύγη άρβυλα και 200 αντίσκηνα.
Σχόλια