Η Μάχη των Δολιανών, 18 Μαΐου 1821
Μετά την αποφασιστική ελληνική νίκη στη μάχη του Βαλτετσίου, η σύγκρουση αυτή υπήρξε η δεύτερη μεγάλη νικηφόρα αναμέτρηση των Ελλήνων έναντι των Οθωμανών, προσδίδοντας σημαντική ώθηση στον αγώνα της Ανεξαρτησίας. Επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων ήταν ο Νικήτας Σταματελόπουλος, γνωστότερος στην ιστορία ως Νικηταράς, ο οποίος, με τη συμμετοχή του και την εξέχουσα δράση του στη μάχη, κατέστη ο κεντρικός πρωταγωνιστής της αναμέτρησης, αρχίζοντας να οικοδομεί τον θρύλο που θα τον ακολουθούσε καθ’ όλη τη διάρκεια του Αγώνα.
Η μάχη διεξήχθη στους οικισμούς Άνω Δολιανά, Βέρβενα και Δραγούνι της επαρχίας Αρκαδίας. Ιδιαιτέρως αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι πρόκειται για μία από τις ελάχιστες συγκρούσεις της Επανάστασης που έλαβαν χώρα εντός κατοικημένων οικισμών και όχι σε ανοιχτό πεδίο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αποκτά ξεχωριστή θέση στην πολεμική ιστορία του Αγώνα, τόσο για την τακτική της σημασία όσο και για τον αστικό της χαρακτήρα.
Η μνήμη της μάχης διατηρείται ζωντανή και μέσα από τα υλικά κατάλοιπά της: στα Δολιανά σώζονται μέχρι σήμερα τα περισσότερα από τα δεκατρία πετρόκτιστα σπίτια στα οποία ταμπουρώθηκαν οι Έλληνες αγωνιστές. Ιδιαίτερης ιστορικής βαρύτητας είναι το κτήριο στο οποίο οχυρώθηκε ο ίδιος ο Νικηταράς· το οίκημα αυτό έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο και σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, συνιστώντας ζωντανή μαρτυρία του ηρωισμού και της αποφασιστικότητας των πρώτων εκείνων επαναστατών.
Το σχέδιο των Οθωμανών: Στρατηγική αντίδραση μετά τη μάχη του Βαλτετσίου
Κατά τα μέσα Μαΐου του 1821, και συγκεκριμένα στις 12 και 13 του μηνός, οι Οθωμανοί της πολιορκημένης Τριπολιτσάς, τελώντες υπό την αρχηγία του κεχαγιάμπεη του Χουρσίτ Πασά, επεχείρησαν να εκτονώσουν την πίεση που τους ασκούσε ο ελληνικός επαναστατικός κλοιός, επιχειρώντας έξοδο προς τη Μεσσηνία μέσω της οδού της Μεγαλόπολης. Η προσπάθεια αυτή, όμως, κατέληξε σε αποτυχία· οι οθωμανικές δυνάμεις υπέστησαν ήττα στη μάχη του Βαλτετσίου, γεγονός που επέτεινε τη σύγχυση και τη δυσαρέσκεια μεταξύ των πολιορκημένων.
Για να κατευνάσει το εσωτερικό αυτό κλίμα απογοήτευσης και αμφισβήτησης, ο κεχαγιάμπεης προέβη σε μια νέα επιθετική πρωτοβουλία: σχεδίασε την κατά μέτωπο επίθεση κατά του ελληνικού στρατοπέδου στα Βέρβενα. Το συγκεκριμένο στρατόπεδο θεωρήθηκε από τον Οθωμανό στρατηγό ως ο πλέον αδύναμος κρίκος του ελληνικού πολιορκητικού δικτύου, εξαιτίας της σχετικής του απομόνωσης από τα λοιπά ελληνικά στρατόπεδα που περιέβαλλαν την Τριπολιτσά. Η προσδοκία του ήταν ότι η ταχεία κατάληψη των Βερβένων θα απέφερε διπλό όφελος: αφενός την άρση της τοπικής πίεσης, αφετέρου τη δημιουργία διόδου προς τον Μυστρά και, εν συνεχεία, προς τη Μεσσηνία, με σκοπό την καταστολή της εκεί επανάστασης.
Εκτός τούτου, ακόμη και αν η διείσδυση στη Μεσσηνία δεν ήταν επιχειρησιακώς εφικτή, η επιτυχής διάλυση του στρατοπέδου των Βερβένων θα άνοιγε τον δρόμο προς το Άργος και την Κόρινθο, καθιστώντας δυνατή τη σύνδεση με ενισχύσεις από την ανατολική Στερεά Ελλάδα. Έτσι, το σχέδιο του κεχαγιάμπεη δεν περιοριζόταν σε τοπικό επίπεδο, αλλά εντασσόταν σε μία ευρύτερη στρατηγική επαναφοράς της οθωμανικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο και στην υπόλοιπη επαναστατημένη Χερσόνησο.
Η μάχη των Δολιανών: Η άφιξη του Νικηταρά και το αναπάντεχο επεισόδιο στα πρόθυρα της σύγκρουσης
Την 17η Μαΐου 1821, και κατόπιν εντολής του θείου του, Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο Νικήτας Σταματελόπουλος, γνωστός ως Νικηταράς, κατευθύνθηκε προς τα Άνω Δολιανά επικεφαλής δύναμης εκατό ανδρών. Η σύνθεση της δύναμης αυτής περιλάμβανε πενήντα μαχητές από το στρατόπεδο του Χρυσοβιτσίου και ισάριθμους από εκείνο του Βαλτετσίου, γεγονός που μαρτυρεί τον ευρύτερο συντονισμό μεταξύ των ελληνικών στρατοπέδων, στο πλαίσιο της πολιορκίας της Τριπολιτσάς.
Η αποστολή του Νικηταρά δεν ήταν περιορισμένη, καθώς ανέμενε την ενίσχυση επιπλέον πενήντα ανδρών από το στρατόπεδο των Βερβένων, με στόχο τη δημιουργία ισχυρότερης ομάδας που θα προέλαυνε προς το Άργος και το Ναύπλιο. Η εν λόγω αποστολή είχε διττό σκοπό: αφενός την εξασφάλιση πολεμικών εφοδίων για τις ανάγκες του Αγώνα, και αφετέρου την ενίσχυση των δυνάμεων των Μπουμπουλίνας, Τσώκρη και Σταϊκόπουλου, οι οποίοι είχαν αιτηθεί από τον Κολοκοτρώνη στρατιωτική ενίσχυση καθώς και την αποστολή έμπειρου στρατιωτικού ηγέτη.
Ωστόσο, η παραμονή του Νικηταρά στα Δολιανά σημαδεύτηκε από ένα απρόσμενο και ατυχές περιστατικό, το οποίο παρολίγο να θέσει σε κίνδυνο ολόκληρη την επιχείρηση. Κατά τη διάρκεια του εσπερινού δείπνου που οργανώθηκε στον οικισμό, ο αδελφός του Νικηταρά, Νικόλαος, φέρεται να επέδειξε ενδιαφέρον για μια ντόπια γυναίκα ονόματι Ελισάβετ. Η στάση αυτή εκλήφθηκε από τους κατοίκους ως προσβολή της τιμής του χωριού και προκάλεσε ένταση, η οποία σύντομα μετετράπη σε ανοιχτή παρεξήγηση.
Ως αποτέλεσμα, η τοπική κοινότητα αντέδρασε δυναμικά και εκδίωξε την ομάδα των Ελλήνων πολεμιστών από το χωριό. Ο Νικηταράς και οι άνδρες του αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν κακήν κακώς και να διανυκτερεύσουν εκτός του οικισμού, καταφεύγοντας στο ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη (Αϊ-Γιάννη), σε μικρή απόσταση από τα Δολιανά. Το περιστατικό αυτό, μικρό σε έκταση αλλά μείζον σε συμβολική σημασία, καταδεικνύει τις εντάσεις και τις λεπτές ισορροπίες που επικρατούσαν ανάμεσα στους επαναστάτες και τους τοπικούς πληθυσμούς κατά τη διάρκεια του Αγώνα, καθώς και τις δυσκολίες που συχνά ανέκυπταν ακόμη και πριν τη σύγκρουση με τον εξωτερικό εχθρό.
Η μάχη των Δολιανών: Η οθωμανική κάθοδος και η απόφαση του Νικηταρά
Τα ξημερώματα της 18ης Μαΐου 1821, μία ισχυρή οθωμανική στρατιωτική δύναμη, αποτελούμενη –κατά τη μαρτυρία του Σπυρίδωνος Τρικούπη– από περίπου τέσσερις χιλιάδες άνδρες και συνοδευόμενη από πυροβολικό, εξήλθε από τα τείχη της Τριπολιτσάς υπό την αρχηγία του Κεχαγιάμπεη. Σκοπός της επιχείρησης ήταν η αποφασιστική διάλυση του ελληνικού στρατοπέδου στα Βέρβενα, που θεωρείτο από τους Οθωμανούς ως το ευκολότερα προσβάσιμο και ευάλωτο σημείο του επαναστατικού κλοιού γύρω από την πολιορκούμενη πόλη.
Καθώς η οθωμανική στρατιά έφθασε στην τοποθεσία Ρίζες, ο Κεχαγιάμπεης προέβη σε τακτική διαίρεση του στρατεύματός του σε τρεις φάλαγγες: η πρώτη κατευθύνθηκε προς τα Άνω Δολιανά με σκοπό να επιχειρήσει πλαγιοκόπηση των Βερβένων από τα νοτιοανατολικά, η δεύτερη κινήθηκε ευθέως προς τα Βέρβενα, ενώ η τρίτη –η οποία συνίστατο κυρίως από ιππικό– έλαβε εντολή να πορευθεί προς τον μικρό γειτονικό οικισμό Δραγούνι.
Η εχθρική προέλαση δεν πέρασε απαρατήρητη από τους κατοίκους των Δολιανών, οι οποίοι, έντρομοι, έσπευσαν προς το ξωκλήσι του Αϊ-Γιάννη, όπου είχε καταλύσει ο Νικηταράς με τους άνδρες του, και τον εκλιπάρησαν να επιστρέψει στον οικισμό για να τον υπερασπιστεί. Ο αδελφός του, Νικόλαος, ακόμη ενοχλημένος από την προσβολή και την αναστάτωση της προηγουμένης νυκτός, εξέφρασε την κάθετη αντίθεσή του να προσφέρει βοήθεια στους ντόπιους. Ο Νικηταράς όμως, αν και κατανοούσε τα αίτια της αγανάκτησης, δεν υπέκυψε στο συναίσθημα· υπαγορευόμενος από υψηλό αίσθημα καθήκοντος και στρατηγική διορατικότητα, απέρριψε κάθε σκέψη αδράνειας και έσπευσε πίσω στον οικισμό, συνοδευόμενος από το σώμα των ενόπλων του.
Με ταχύτητα και αποφασιστικότητα, οι Έλληνες αγωνιστές οχυρώθηκαν στα λιθόκτιστα σπίτια των Δολιανών, προετοιμαζόμενοι για την επικείμενη σύγκρουση. Το αρχηγείο των Οθωμανών εγκαταστάθηκε στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (Αϊ-Γιώργη), γεγονός που μαρτυρεί την κεντρικότητα της θέσης αυτής για τις οθωμανικές επιχειρήσεις.
Στο μεταξύ, η μικρή αλλά ηρωική ελληνική ομάδα που είχε ταμπουρωθεί στον οικισμό του Δραγουνίου, υπό την αρχηγία του Αγιαννίτη αγωνιστή Γεωργάκη Διγενή, υπέστη καταστροφική επίθεση από το οθωμανικό ιππικό. Οι υπερασπιστές αντιστάθηκαν με γενναιότητα, αλλά τελικώς εξολοθρεύθηκαν, και οι οθωμανικές δυνάμεις που επιτέθηκαν εκεί, απαλλαγμένες πια από εμπόδιο, στράφηκαν και αυτές προς τα Δολιανά, προσβλέποντας στην καθοριστική αναμέτρηση που θα επακολουθούσε.
Η έκρηξη της μάχης και ο θρίαμβος του Νικηταρά: η ημέρα που γεννήθηκε ο «Τουρκοφάγος»
Τη στιγμή που οι οθωμανικές φάλαγγες πλησίαζαν τον οικισμό των Δολιανών, ξέσπασε σφοδρή μάχη. Οι Έλληνες αγωνιστές, υπό την ηγεσία του Νικηταρά, παρά το γεγονός ότι αριθμητικά υστερούσαν κατά πολύ έναντι των αντιπάλων τους, κατόρθωσαν να αναχαιτίσουν την οθωμανική προέλαση, προκαλώντας βαρύτατες απώλειες στις τάξεις του εχθρού. Η σύγκρουση υπήρξε παρατεταμένη και εξαιρετικά σκληρή, εκτυλισσόμενη ακατάπαυστα καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, μέσα στα στενά δρομάκια και τα λιθόκτιστα σπίτια του χωριού.
Παράλληλα, από το στρατόπεδο των Βερβένων ξεκίνησαν ενισχύσεις με κατεύθυνση τα Δολιανά, προκειμένου να συνδράμουν τους πολιορκημένους. Όμως, λόγω της έντονης πίεσης που δέχθηκαν από τις οθωμανικές δυνάμεις, αναγκάστηκαν να επιστρέψουν και να ταμπουρωθούν στο στρατόπεδο, όπου πρόβαλαν σθεναρή άμυνα. Η αντίσταση που συνάντησαν εκεί οι Οθωμανοί αποδείχθηκε καθοριστική· όταν τελικώς απωθήθηκαν από τους Βερβενιώτες αγωνιστές, οι τελευταίοι καταδίωξαν τον εχθρό μέχρι τα Δολιανά, όπου ενώθηκαν με τους άνδρες του Νικηταρά, συνεχίζοντας από κοινού την καταδίωξη των τουρκικών δυνάμεων.
Η ενωμένη ελληνική αντεπίθεση είχε ως αποτέλεσμα την πανωλεθρία των Οθωμανών. Καταδιωκόμενοι με πείσμα και αποφασιστικότητα, τράπηκαν σε άτακτη φυγή και επέστρεψαν εσπευσμένα στην Τριπολιτσά, εγκαταλείποντας στο πεδίο της μάχης εβδομήντα νεκρούς, δύο κανόνια και τρεις σημαίες – λάφυρα μείζονος ηθικής και στρατηγικής σημασίας για τους Έλληνες.
Ήταν σε αυτήν ακριβώς τη μάχη που ο Νικήτας Σταματελόπουλος απέκτησε το προσωνύμιο «Τουρκοφάγος», το οποίο θα τον συνόδευε έκτοτε, ενσαρκώνοντας στη συλλογική μνήμη των αγωνιστών και του λαού το πρότυπο του ανδρείου πολεμιστή, αμείλικτου απέναντι στον κατακτητή και αφοσιωμένου ψυχή τε και σώματι στον Αγώνα για την Ελευθερία.
Μετά τον νικηφόρο αυτόν αγώνα, ο Νικηταράς δεν αναπαύθηκε στις δάφνες της δόξας· εκπληρώνοντας την αποστολή του, έλαβε τον δρόμο προς το Άργος, προκειμένου να συνεχίσει τον ανεφοδιασμό και να προσφέρει ενίσχυση στους λοιπούς συναγωνιστές του στα κρίσιμα μέτωπα του Αγώνα.
Η σημασία της μάχης των Δολιανών: στρατηγική καμπή και ηθική ανάταση του Αγώνα
Η μάχη των Δολιανών και Βερβένων, σε άμεση χρονική και επιχειρησιακή αλληλουχία με την προηγηθείσα μάχη του Βαλτετσίου, αποτέλεσε ένα από τα καθοριστικά επεισόδια της πρώτης φάσης της Ελληνικής Επανάστασης. Οι τρεις αυτές αναμετρήσεις, αλληλοσυμπληρούμενες ως προς την επιχειρησιακή τους λογική, άνοιξαν ουσιαστικά τον δρόμο για την αποφασιστική πολιορκία και εν τέλει την άλωση της Τριπολιτσάς – της ισχυρότερης οθωμανικής διοικητικής και στρατιωτικής εστίας στην Πελοπόννησο.
Η νικηφόρος έκβαση της μάχης των Δολιανών είχε πολλαπλές συνέπειες. Πρώτον, αποσόβησε άμεσα τον κίνδυνο διάλυσης του στρατοπέδου των Βερβένων, το οποίο αποτελούσε σημαντικό κρίκο στον πολιορκητικό κλοιό γύρω από την Τριπολιτσά. Δεύτερον, ενίσχυσε σημαντικά το ηθικό των επαναστατημένων Ελλήνων, καθώς αποδείχθηκε για μία ακόμη φορά πως ο τακτικός στρατός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μπορούσε να υποστεί ήττες από ασκέρια εν πολλοίς άτακτα, αλλά εμπνευσμένα από την πίστη στον Αγώνα και την ευψυχία των ηγετών τους.
Επιπλέον, η νίκη των Ελλήνων επέτρεψε την προώθηση των στρατοπέδων τους σε θέσεις ακόμη πιο εγγύς προς την Τρίπολη· χαρακτηριστικά αναφέρεται η κατάληψη των θέσεων στα κάστρα της Ζαράκοβας – δύο πύργων στις δίδυμες κορυφές ενός υψώματος στη δυτική πλευρά του Μαινάλου, στην περιοχή των Τρικόρφων. Οι νέες αυτές τοποθεσίες παρείχαν στρατηγικό έλεγχο και ευνοϊκές συνθήκες για την οργάνωση της τελικής πολιορκίας.
Η 18η Μαΐου (30 Μαΐου με το νέο ημερολόγιο) του 1821 αποτέλεσε ορόσημο, καθώς η εκστρατεία των Οθωμανών προς Δολιανά και Βέρβενα ήταν η τελευταία οργανωμένη προσπάθειά τους να εξέλθουν της πολιορκούμενης Τριπολιτσάς. Έκτοτε, και ιδίως από τις αρχές Ιουνίου του ίδιου έτους, ο κλοιός άρχισε να σφίγγει συστηματικά, οδηγώντας τελικά στην άλωση της πόλης στις 23 Σεπτεμβρίου του 1821. Η αποτυχία αυτής της εκστρατείας σήμαινε τον στρατιωτικό και ηθικό αποκλεισμό της οθωμανικής φρουράς, η οποία, πλέον, αποστερημένη από ελπίδες ενίσχυσης ή υποχώρησης, βρέθηκε εγκλωβισμένη και καταδικασμένη.
Η μάχη των Δολιανών, κατά συνέπεια, υπήρξε η χαριστική βολή στα σχέδια των Οθωμανών να διατηρήσουν έστω και ένα κανάλι επικοινωνίας με την υπόλοιπη Πελοπόννησο· με την αποκοπή αυτής της διόδου, ματαιώθηκε κάθε πιθανότητα ενισχύσεων και κάθε προοπτική ανασύνταξης της οθωμανικής άμυνας στην περιοχή.
Τη σημασία της νίκης αυτής, όχι μόνον από στρατηγικής απόψεως, αλλά και από την άποψη της ψυχολογίας των επαναστατών, περιγράφει με ενάργεια ο Φώτιος Χρυσανθόπουλος, γνωστότερος ως Φωτάκος – αγωνιστής του ’21, υπασπιστής του Κολοκοτρώνη και ιστοριογράφος της Επανάστασης. Μέσα από τις διηγήσεις του καταγράφεται η ελπίδα που ξαναγεννήθηκε στους κόλπους των αγωνιστών, αλλά και η βαθύτερη πεποίθηση πως η λευτεριά δεν ήταν πλέον ένα άπιαστο ιδανικό, αλλά μια απτή δυνατότητα, καρπός του ηρωισμού και της ενότητας.
Η μάχη των Δολιανών στη λαϊκή ποίηση – Το προσωνύμιο του Νικηταρά και ο ύμνος του Παναγιώτη Κάλα
Η μάχη των Δολιανών δεν αποτέλεσε απλώς ένα στρατιωτικό επεισόδιο του Αγώνα του 1821, αλλά εξελίχθηκε σε γεγονός με βαθύ αντίκτυπο στη συλλογική μνήμη του λαού, εμπνέοντας ακόμη και τη δημοτική ποίηση της εποχής. Μέσα από τους λαϊκούς στίχους και τα τραγούδια που αποθησαυρίζουν τις μεγάλες στιγμές του Έθνους, η μορφή του Νικήτα Σταματελόπουλου, γνωστού ως Νικηταρά, απέκτησε μυθικές διαστάσεις.
Στη συγκεκριμένη μάχη, ο Νικηταράς διακρίθηκε για την ανδρεία και τη μαχητικότητά του, φονεύοντας – κατά τις μαρτυρίες – μεγάλο αριθμό Οθωμανών στρατιωτών, γεγονός που του χάρισε το προσωνύμιο με το οποίο έμελλε να περάσει στην ιστορία και στη λαϊκή συνείδηση: «Τουρκοφάγος». Το επίθετο αυτό δεν αποτυπώνει απλώς τη στρατιωτική του αποτελεσματικότητα, αλλά κυρίως την εικόνα του ανίκητου πολεμιστή, φοβερού για τους εχθρούς και πρότυπου ήρωα για τους Έλληνες.
Τη νίκη αυτή εξύμνησε ο Παναγιώτης Κάλας, ή κατά το παρωνύμιο Τσοπανάκος, ένας λαϊκός ποιητής καταγόμενος από τη Δημητσάνα. Ο Κάλας δεν υπήρξε απλώς δημιουργός στιχουργημάτων με εθνικό περιεχόμενο· υπήρξε και ενεργός αγωνιστής του ’21, ο οποίος συνδέθηκε στενά με τον Νικηταρά και τον ακολούθησε σε πολλές από τις στρατιωτικές του επιχειρήσεις. Οι στίχοι του, καρπός βιώματος και θαυμασμού, αποτύπωσαν την ηρωική μορφή του Τουρκοφάγου Νικηταρά, διασώζοντας τη μνήμη της μάχης όχι μόνο μέσα από τα ιστορικά χρονικά, αλλά και μέσα από τη ζώσα λαϊκή παράδοση.
Σχόλια