Κήρυξη της Επανάστασης στη Μακεδονία, 17 Μαΐου 1821

Λάβαρο του 1821 στο Παλαιοχώρι Χαλκιδικής. Αντίγραφο δισδιάστατης εικόνας. Το Λάβαρο των Μακεδονικών δυνάμεων της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, που υψώθηκε στη μάχη της Ρεντίνας, στις 17 Ιουνίου1821, στη Μακεδονία

Στις 17 Μαΐου του 1821, κηρύχθηκε η επανάσταση στις Καρυές του Αγίου Όρους και στον Πολύγυρο Χαλκιδικής, ενώ ο Εμμανουήλ Παππάς ανακηρύχθηκε «αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας».

Τον Φεβρουάριο του 1821, ένα από τα πρώτα επαναστατικά σαλπίσματα του Αγώνα για την ελευθερία ήχησε στις Ηγεμονίες του Δούναβη. Εκεί, ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας, Αλέξανδρος Υψηλάντης, διέβη τον Προύθο και εισέβαλε στη Μολδοβλαχία, υψώνοντας το λάβαρο της εξέγερσης ενάντια στην Οθωμανική κυριαρχία. Αν και η εκστρατεία του κατέληξε σε αποτυχία, αποτέλεσε τον προάγγελο ενός ευρύτερου ξεσηκωμού· ήδη από τον Μάρτιο του 1821, επαναστατικές εστίες είχαν αναπτυχθεί σε όλη τη γεωγραφική επικράτεια του υπόδουλου Ελληνισμού — από τη Μακεδονία μέχρι την Κρήτη.

Η αντίδραση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας υπήρξε άμεση και σφοδρή. Οι περισσότερες από τις εστίες εξέγερσης στην ηπειρωτική Ελλάδα κατεστάλησαν ταχύτατα. Ωστόσο, οι επαναστατικές δυνάμεις κατόρθωσαν να επικρατήσουν σε τρεις κρίσιμες περιοχές: την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και σε νησιωτικά συγκροτήματα του Αιγαίου, όπου συγκροτήθηκαν τα πρώτα σταθερά επαναστατικά κέντρα.

Η άφιξη του Εμμανουήλ Παπά στη Μονή Εσφιγμένου του Αγίου Όρους, την άνοιξη του 1821, σηματοδότησε ένα αποφασιστικό βήμα προς την εκδήλωση της επαναστατικής ενέργειας στη Μακεδονία. Η επιλογή της Αγιορείτικης Χερσονήσου ως βάσης για τον συντονισμό του αγώνα δεν ήταν τυχαία· πέραν της φυσικής της οχύρωσης και της δυσπρόσιτης γεωμορφίας της, που την καθιστούσαν στρατηγικά πλεονεκτική, ο πληθυσμός των μονών —άνω των 3.000 μοναχών κατά την εποχή— προσέδιδε στην περιοχή έναν δυνητικό στρατιωτικό χαρακτήρα, ικανό να στηρίξει τις πρώτες κινήσεις της εξέγερσης.

Ύστερα από την εγκατάστασή του στο Άγιον Όρος, ο Εμμανουήλ Παπάς προέβη στην οργάνωση του επαναστατικού αρχηγείου. Η τοποθέτηση της ηγεσίας στο πνευματικό κέντρο της Ορθοδοξίας δεν είχε μονάχα συμβολική σημασία· παρείχε επίσης γεωγραφικό πλεονέκτημα και προσέδιδε στο εγχείρημα κύρος ηθικό και πολιτικό. Από το Άγιον Όρος εξαπολύθηκαν παράλληλες εξεγέρσεις σε κομβικές περιοχές της Χαλκιδικής: στην Κασσάνδρα, την Ορμύλια, τη Σιθωνία και τα Μαντεμοχώρια — περιοχές με έντονη ελληνική παρουσία και παράδοση αντίστασης.

Η παρουσία του Παπά στο Άγιον Όρος αποτέλεσε τον άξονα γύρω από τον οποίο συγκροτήθηκε ο αρχικός πυρήνας της Επανάστασης στον βορρά. Όμως, οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες και ανελέητες, φέρνοντάς τον προ τετελεσμένων γεγονότων.

Ο διοικητής της Θεσσαλονίκης, προβληματισμένος από τις ειδήσεις για τα επαναστατικά κινήματα που ήδη είχαν ξεσπάσει στις Ηγεμονίες και στον νότιο ελλαδικό χώρο, επέλεξε την τακτική της προληπτικής καταστολής. Στις 16 Μαΐου 1821, οι οθωμανικές δυνάμεις του Πολυγύρου, προβαίνοντας σε πράξεις εκφοβισμού και απειλώντας ανοιχτά με σφαγές κατά του χριστιανικού πληθυσμού, άρχισαν ωμές βιαιοπραγίες σε βάρος των κατοίκων.

Η απάντηση υπήρξε άμεση και σθεναρή. Με την αυγή της 17ης Μαΐου 1821, ήρθε η ώρα της Μακεδονίας. Η έναρξη της Επανάστασης στην περιοχή αυτή δεν υπήρξε ένα τυχαίο ή αυθόρμητο γεγονός· ήταν το αποτέλεσμα μακροχρόνιας προετοιμασίας και στρατηγικής ενσωμάτωσης στο ευρύτερο σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας. Το δίκτυο των Φιλικών είχε προετοιμάσει το έδαφος μεθοδικά, έχοντας ήδη στρατολογήσει δεκάδες μέλη από τον μακεδονικό πληθυσμό, καλλιεργώντας τις συνθήκες για την ανάφλεξη του επαναστατικού αγώνα στον βορρά.

Η εξέγερση στη Μακεδονία υπήρξε ταυτόχρονα τολμηρή και άνιση· ένα κίνημα υψηλού ηθικού φρονήματος που, όπως σημειώνεται και στο επιστημονικό συνέδριο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών για την Επανάσταση στη Μακεδονία, πνίγηκε τελικά στο αίμα. Παρά την τραγική κατάληξη, η θυσία των Μακεδόνων επαναστατών προσέλαβε χαρακτήρα διαχρονικού παραδείγματος πατριωτισμού και αυταπάρνησης.

Προεξάρχουσες μορφές της μακεδονικής εξέγερσης ανεδείχθησαν τόσο από τον κόσμο των όπλων όσο και από τα στρώματα της τοπικής αριστοκρατίας και του εμπορικού κεφαλαίου. Μακεδόνες κλεφταρματολοί, τοπικοί πρόκριτοι και ευκατάστατοι έμποροι προσέφεραν τις δυνάμεις τους στον Αγώνα. Μεταξύ αυτών διακρίνονται ο Εμμανουήλ Παπάς, εξέχων έμπορος και εθνικός ευεργέτης· ο ηρωικός Καπετάν Χάψας· ο ακατάβλητος Γερο-Τσάμης· ο Αγγελής Γάτσος· ο ιστορικός της Επανάστασης Νικόλαος Κασομούλης· και ο Ζαφειράκης Λογοθέτης, διακεκριμένος λόγιος και πολιτικός παράγοντας.

Όλοι αυτοί, επώνυμοι και ανώνυμοι, ένωσαν τις τύχες τους με την εθνική υπόθεση από την πρώτη στιγμή. Η συστράτευση αυτή, που αγκάλιασε ευρύ φάσμα της μακεδονικής κοινωνίας, αποτέλεσε θεμέλιο της μαρτυρικής, πλην ένδοξης, συμμετοχής της Μακεδονίας στον μεγάλο ξεσηκωμό του Γένους.

Η επαναστατική δράση στη Μακεδονία κατά το έτος 1821 συνιστά μία από τις πλέον σημαντικές, αν και συχνά λιγότερο προβεβλημένες, πτυχές του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Η εξέγερση που εκδηλώθηκε υπό την ηγεσία του Εμμανουήλ Παπά δεν απέβλεπε μόνο στην απελευθέρωση της βόρειας Ελλάδας, αλλά, παράλληλα, συνέβαλε ουσιωδώς στην εδραίωση του επαναστατικού κινήματος στη νότια Ελλάδα.

Ουσιαστικά, η μακεδονική επανάσταση ανέκοψε τη μαζική μετακίνηση ισχυρών οθωμανικών δυνάμεων προς την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, οι οποίες προορίζονταν να καταπνίξουν την εκεί εξέγερση. Αντί να κινηθούν προς τον Νότο, σημαντικές τουρκικές στρατιωτικές μονάδες παρέμειναν για σχεδόν ολόκληρο το έτος 1821 στη Μακεδονία, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την απειλή που αντιπροσώπευαν οι δυνάμεις του Εμμανουήλ Παπά.

Το στρατηγικό αυτό γεγονός προσέφερε πολύτιμο χρονικό πλεονέκτημα στους επαναστατημένους Έλληνες του Νότου, επιτρέποντάς τους όχι μόνο να οργανώσουν καλύτερα τις δυνάμεις τους, αλλά και να καταλάβουν κρίσιμες περιοχές, εκμεταλλευόμενοι την προσωρινή απομόνωση των τουρκικών φρουρών από ενισχύσεις.

Η προσφορά του Εμμανουήλ Παπά στον Αγώνα υπήρξε όχι μόνο ηρωική αλλά και ολοκληρωτική. Ο ίδιος αφιέρωσε στον κοινό σκοπό όλη την προσωπική του περιουσία, ενώ, επιπροσθέτως, δεν δίστασε να προσφέρει και τη ζωή του. Η θυσία του δεν περιορίστηκε στον ίδιο· πολλά από τα παιδιά του ακολούθησαν το παράδειγμά του και προσέφεραν τη ζωή τους στον βωμό της ελευθερίας της πατρίδας.

Η προσωπικότητα του Εμμανουήλ Παπά, διακρινόμενη για την ανιδιοτελή αφοσίωση, τον πατριωτισμό και την πνευματική ευγένεια, αναδεικνύεται ως μία από τις πλέον αγνές μορφές του εθνικού ξεσηκωμού. Η δράση του στη Μακεδονία και η αυτοθυσία του υπήρξαν καθοριστικές όχι μόνο για την πορεία της τοπικής εξέγερσης, αλλά και για τη συνολική εξέλιξη του εθνικού απελευθερωτικού αγώνα.