Εξέγερση του Πολυτεχνείου, 17 Νοεμβρίου 1973

Η πρώτη μαζική δημόσια δράση κατά της ελληνικής χούντας προήλθε από φοιτητές στις 21 Φεβρουαρίου 1973, όταν φοιτητές νομικής και αναρχικοί κατέβηκαν σε απεργία και οχύρωσαν τα κτίρια της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο κέντρο της Αθήνας, ζητώντας την κατάργηση του νόμου που επέβαλε τη βίαιη στράτευση.

Στις 14 Νοεμβρίου 1973, φοιτητές στο Πολυτεχνείο Αθηνών, ριζοσπαστικοποιημένοι από τους ανερχόμενους ελληνικούς αναρχικούς κύκλους, κατέβηκαν σε απεργία και ξεκίνησαν διαμαρτυρίες ενάντια στη στρατιωτική χούντα (Καθεστώς των Συνταγματαρχών). Καθώς οι αρχές παρέμεναν αδρανείς, οι φοιτητές αυτοαποκαλούνταν «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», αναφορά στο ποίημα του Έλληνα ποιητή Διονυσίου Σολωμού εμπνευσμένο από την οθωμανική πολιορκία του Μεσολογγίου.

Σχηματίστηκε αυθόρμητα μια συνέλευση που αποφάσισε την κατάληψη του Πολυτεχνείου. Η αναρχική ομάδα που είχε μόλις δημιουργηθεί στο πανεπιστήμιο, κυρίως χάρη στις ενέργειες των Χρήστου Κωνσταντινίδη και Νίκου Μπαλή, κατείχε κεντρικό ρόλο σε αυτό το κίνημα. Ο Κωνσταντινίδης, συγκεκριμένα, κατάφερε να παραταθεί η κατάληψη μέχρι τη νύχτα της πρώτης ημέρας, γεγονός που έθεσε το κίνημα σε κίνηση για το μακροπρόθεσμο μέλλον.

Η αναρχική ομάδα που ηγήθηκε της εξέγερσης γρήγορα έγραψε συνθήματα στο πανεπιστήμιο και τοποθέτησε το πανό της στην είσοδο, μέχρι να αφαιρεθεί από κομμουνιστές ακτιβιστές που δεν υποστήριζαν το κίνημα.

Αντίθετα, δύο κύρια φοιτητικά κόμματα, το μαρξιστικό προσοβιετικό A-AFEE και η ομάδα Ρήγας, δεν υποστήριξαν το κίνημα. Δημιουργήθηκε μια Συντονιστική Επιτροπή Κατάληψης (ΣΕΚ), η οποία όμως είχε χαλαρό έλεγχο πάνω στην εξέγερση. Οι αναρχικοί χαρακτηρίστηκαν προβοκάτορες από την Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδας, καθώς φώναζαν συνθήματα που δεν συνδέονταν άμεσα με τα αιτήματα των φοιτητών, όπως την υπεράσπιση της σεξουαλικής ελευθερίας, την κοινωνική επανάσταση και την κατάργηση του κράτους. Η σύνδεση με το γαλλικό κίνημα του 1968 ήταν εμφανής.

Η αστυνομία είχε συγκεντρωθεί έξω από το χώρο, αλλά δεν κατάφερε να εισβάλει στις εγκαταστάσεις.

Κατά τη δεύτερη μέρα της κατάληψης, συχνά ονομαζόμενη «ημέρα της γιορτής», χιλιάδες άνθρωποι από την Αθήνα έσπευσαν να στηρίξουν τους φοιτητές. Στήθηκε πομπός ραδιοφώνου χρησιμοποιώντας εξοπλισμό εργαστηρίου, επιτρέποντας στους καταληψίες να λειτουργούν έναν πειρατικό ραδιοφωνικό σταθμό, μέσω του οποίου μετέδιδαν εκκλήσεις για αλληλεγγύη και βοήθεια. Η Μαρία Δαμανάκη, τότε φοιτήτρια και μέλος του A-EFEE, καθιέρωσε το σύνθημα «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία». Τα αιτήματα της κατάληψης ήταν αντιιμπεριαλιστικά και αντι-NATO. Τρίτοι που συμμάχησαν με τις φοιτητικές διαμαρτυρίες ήταν οι οικοδόμοι, οι οποίοι δημιούργησαν παράλληλη επιτροπή δίπλα στη ΣΕΚ, και κάποιοι αγρότες από τα Μέγαρα, οι οποίοι τυχαία διαμαρτύρονταν τις ίδιες ημέρες στην Αθήνα.

Την Παρασκευή, 16 Νοεμβρίου, η Συντονιστική Επιτροπή Κατάληψης (ΣΕΚ) ανακοίνωσε ότι οι φοιτητές επιδίωκαν την ανατροπή της χούντας. Κατά τη διάρκεια της ημέρας πραγματοποιήθηκαν διαδηλώσεις και επιθέσεις σε γειτονικά υπουργεία. Κεντρικοί δρόμοι έκλεισαν, ξέσπασαν φωτιές και για πρώτη φορά στην Αθήνα χρησιμοποιήθηκαν μολότοφ. Οι φοιτητές οχύρωσαν τον χώρο και μετέδιδαν συνεχώς εκπομπές σε όλη την πόλη.

Στις πρώτες ώρες της 17ης Νοεμβρίου 1973, η μεταβατική κυβέρνηση έστειλε ένα άρμα μάχης AMX-30 να σπάσει τις πύλες του Πολυτεχνείου Αθηνών. Λίγο αργότερα, ο Σπύρος Μαρκεζίνης είχε την αποστολή να ζητήσει από τον Γεώργιο Παπαδόπουλο την επαναφορά του στρατιωτικού νόμου.

Μια επίσημη έρευνα που διεξήχθη μετά την πτώση της χούντας διαπίστωσε ότι δεν σκοτώθηκαν φοιτητές του Πολυτεχνείου κατά τη διάρκεια του περιστατικού. Ωστόσο, 24 πολίτες σκοτώθηκαν εκτός του campus. Ανάμεσά τους ήταν ο 19χρονος Μιχαήλ Μιρογιάννης, φερόμενος να πυροβολήθηκε από τον αξιωματικό Νικόλαο Δερτιλή, οι μαθητές Διομήδης Κομνηνός και Αλέξανδρος Σπαρτίδης από το Λύκειο Λεόνιν, καθώς και ένα πεντάχρονο αγόρι που βρέθηκε στη μέση των πυρών στη συνοικία Ζωγράφου. Τα πρακτικά των δικών που ακολούθησαν την κατάρρευση της χούντας καταγράφουν τους θανάτους πολλών πολιτών κατά την εξέγερση, και αν και ο αριθμός των νεκρών δεν αμφισβητείται από την ιστορική έρευνα, παραμένει αντικείμενο πολιτικής διαμάχης. Επιπλέον, εκατοντάδες πολίτες τραυματίστηκαν κατά τη διάρκεια των γεγονότων.

Κάθε χρόνο πραγματοποιείται πορεία προς τιμήν της εξέγερσης, ξεκινώντας κοντά στους χώρους του Πολυτεχνείου. Το 1980, η αστυνομία σκότωσε δύο άτομα σε μια προσπάθεια να εμποδίσει τους διαδηλωτές να περάσουν από την αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα, το παραδοσιακό τέλος της πορείας, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τον ρόλο της CIA στην υποστήριξη του πραξικοπήματος.

Η σήμερα ανενεργή οργάνωση εξτρεμιστικής αριστεράς «Επαναστατική Οργάνωση 17 Νοέμβρη» πήρε το όνομά της από την τελευταία ημέρα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Μετά τη μετάβαση στη δημοκρατία, ο κύριος εκτελεστής της ομάδας, Δημήτρης Κουφοντίνας, προσπάθησε να δολοφονήσει πρόσωπα συνδεδεμένα με τη χούντα, τίτλος του βιβλίου-μανιφέστου του ήταν επίσης «Γεννήθηκα 17 Νοέμβρη».

Ο αγώνας των φοιτητών είχε μακροχρόνιο αντίκτυπο στον ελληνικό αναρχισμό. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε την αναβίωση του αναρχισμού στην Ελλάδα και τη δημοκρατικοποίηση των αναρχικών θέσεων στη χώρα. Επίσης, υπήρξε ρήξη ανάμεσα στη νεολαία και τα παραδοσιακά αριστερά κόμματα της εποχής, όπως το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ).