Κλάση του Άρτου (Fractio Panis) - Η τοιχογραφία στο Ελληνικό Παρεκκλήσι της Ρώμης

Το Fractio Panis (στα ελληνικά: «Κλάση του Άρτου») είναι το όνομα μιας τοιχογραφίας που βρίσκεται στο Ελληνικό Παρεκκλήσι (Capella Greca) στις Κατακόμβες του Αγίου Πρίσκιλλα, στη Via Salaria Nova της Ρώμης. Η τοιχογραφία απεικονίζει επτά πρόσωπα γύρω από ένα τραπέζι — πιθανόν όλες γυναίκες, όπως δείχνουν τα μακριά φορέματα (τα ανδρικά δεν έφταναν ως τις γάμπες), το πέπλο και τα μαλλιά τους που είναι όλα μαζεμένα ψηλά. Ωστόσο, το Βατικανό θεωρεί ότι πρόκειται για έξι άνδρες και μία γυναίκα. Όπως και όλος ο διάκοσμος του παρεκκλησίου, έτσι και αυτή η τοιχογραφία χρονολογείται στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ. Βρίσκεται επάνω στο τόξο, ακριβώς πάνω από τον ταφικό βωμό, εκεί όπου τελούνταν η Θεία Ευχαριστία.

Η ανακάλυψη

Η συγκεκριμένη τοιχογραφία καλύφθηκε τυχαία από στρώμα σταλαγμιτών, και έτσι διέφυγε της προσοχής των πρώτων ερευνητών των κατακομβών. Το 1893, ο Ιησουίτης ιστορικός τέχνης Joseph Wilpert, μέλος μιας ομάδας νέων μελετητών που ακολουθούσαν τον De Rossi, υποψιάστηκε πως η οροφή και τα τόξα του παρεκκλησίου ήταν διακοσμημένα με τοιχογραφίες. Χρησιμοποιώντας χημικά αντιδραστήρια, κατάφερε να απομακρύνει προσεκτικά την επιφανειακή κρούστα, και έτσι αποκάλυψε το έργο με πλήρη επιτυχία. Ο De Rossi την αποκάλεσε «το μαργαριτάρι των ανακαλύψεων στις κατακόμβες». Ο Wilpert δημοσίευσε το 1895 μια μονογραφία με τίτλο Fractio Panis, die älteste Darstellung der eucharistischen Opfers (Φράιμπουργκ), η οποία μεταφράστηκε στα γαλλικά την επόμενη χρονιά. Το έργο αυτό περιλαμβάνει πολύ προσεκτικά εκτελεσμένες φωτογραφικές αποτυπώσεις των τοιχογραφιών του Ελληνικού Παρεκκλησίου.

Η σκηνή

Η τοιχογραφία παρουσιάζει επτά άτομα σε τραπέζι, έξι άνδρες και μία γυναίκα. Φαίνεται πως οι έξι από αυτούς είναι ξαπλωμένοι, όπως συνηθιζόταν στα αρχαία γεύματα, ενώ ο έβδομος, ένας επιβλητικός γενειοφόρος άντρας, κάθεται ξεχωριστά στο άκρο του τραπεζιού. Έχει το κεφάλι ελαφρώς γερμένο πίσω, κρατά ένα μικρό ψωμάκι στα χέρια του και το σπάζει. Μπροστά του υπάρχει ένα δίωτο ποτήρι. Πάνω στο τραπέζι υπάρχουν δύο μεγάλα πιάτα, το ένα με δύο ψάρια και το άλλο με πέντε ψωμιά. Στις άκρες της εικόνας, δεξιά και αριστερά, διακρίνονται καλάθια γεμάτα με ψωμιά — τέσσερα στη μία άκρη και τρία στην άλλη.

Η ερμηνεία

Η φράση κλάσις του άρτου δεν εμφανίζεται στην παγανιστική γραμματεία, αλλά χρησιμοποιείται συχνά στα πρώτα χριστιανικά κείμενα για να περιγράψει μια συγκεκριμένη χριστιανική τελετουργία. Η ευλογία και το σπάσιμο του άρτου αναφέρεται σε όλες τις διηγήσεις του Μυστικού Δείπνου, αλλά και σε πολλές άλλες αποστολικές πράξεις.

Για παράδειγμα:

Α΄ Κορινθίους 10:16: «Το ποτήριον της ευλογίας, το οποίον ευλογούμεν, δεν είναι κοινωνία του αίματος του Χριστού; Ο άρτος τον οποίον κόπτομεν, δεν είναι κοινωνία του σώματος του Κυρίου;»

Πράξεις 2:42: «Και ήσαν προσκαρτερούντες εις την διδαχήν των αποστόλων και εις την κοινωνίαν και εις την κλάσιν του άρτου και εις τας προσευχάς».

Πράξεις 20:7: «Και εν τη πρώτη ημέρα της εβδομάδος, ότε ήμεθα συνηγμένοι διά να κλάσωμεν άρτον…».

Στο έργο Διδαχή των Αποστόλων (Didache), η ευχαριστιακή τελετουργία σχετίζεται με την Κυριακή, με εξομολόγηση αμαρτιών και την προσφορά της θυσίας. Ο άρτος της Θείας Κοινωνίας αποκαλείται εκεί κλάσμα, δηλαδή «σπασμένος άρτος».

Ευχαριστιακή συμβολική

Η ευχαριστιακή σημασία της τοιχογραφίας τονίζεται από όλα τα στοιχεία της εικόνας. Τα ψωμιά και τα ψάρια παραπέμπουν άμεσα στο θαύμα του Χριστού με τον πολλαπλασιασμό των άρτων. Ο συσχετισμός αυτού του θαύματος με την Ευχαριστία είναι γνωστός τόσο από την αρχαιολογία όσο και από την πατερική γραμματεία.

Το ψάρι αποτελεί σύμβολο του Χριστού, όπως δείχνουν και οι επιγραφές του Αβερκίου και του Ωτών, καθώς και το ακρωνύμιο ΙΧΘΥΣ (Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ). Η επιγραφή του Αβερκίου δηλώνει καθαρά ότι ο "μεγάλος ιχθύς" ήταν η τροφή της ψυχής.

Η μία γυναίκα που φαίνεται καθαρά στην τοιχογραφία είναι καλυμμένη με πέπλο, κάτι που δεν συμβαίνει στις άλλες σκηνές συμποσίων στις κατακόμβες, οι οποίες συμβολίζουν τον ουράνιο Παράδεισο.

Εναλλακτικές ερμηνείες

Αρκετοί ερευνητές, όπως οι Karen Jo Torjesen, Joan Morris, Dorothy Irvin και Nicola Denzey Lewis, υποστηρίζουν ότι τα περισσότερα ή και όλα τα πρόσωπα στην τοιχογραφία είναι γυναίκες, βασιζόμενοι στα μαλλιά και την ενδυμασία. Ορισμένοι εξ αυτών θεωρούν ότι η εικόνα αποτελεί αρχαιολογική ένδειξη πως γυναίκες τελούσαν την Ευχαριστία στην πρώτη Εκκλησία.

Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια του 1913 θεωρεί ότι ορισμένα στοιχεία της τοιχογραφίας είναι συμβολικά, όπως η καθιστή στάση του προσώπου που κόβει τον άρτο (ενώ συνήθως οι συμμετέχοντες στα δείπνα ξάπλωναν).

Περιβάλλον της σκηνής

Η γειτονική τοιχογραφία απεικονίζει τη Θυσία του Ισαάκ, ενώ στην άλλη πλευρά εικονίζεται ο Δανιήλ στο λάκκο των λεόντων — παραστάσεις που επίσης φέρουν ευχαριστιακούς συμβολισμούς, όπως η υπερφυσική τροφή του Δανιήλ από τον προφήτη Αμβακούμ (Δανιήλ, 14:36).