Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος
Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος (ιταλ. Niccoló Calichiopulo Manzaro, Κέρκυρα, 26 Οκτωβρίου 1795 – Κέρκυρα, 12 Απριλίου 1872) υπήρξε κορυφαία μορφή της ελληνικής μουσικής δημιουργίας του 19ου αιώνα και ιδρυτής της λεγόμενης Επτανησιακής Σχολής. Η συμβολή του υπήρξε καθοριστική όχι μόνο για τη θεμελίωση της έντεχνης ελληνικής μουσικής, αλλά και για τη διαμόρφωση εθνικής μουσικής ταυτότητας στον νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Ήταν επίσης ο συνθέτης της μουσικής του Ύμνου εις την Ελευθερίαν του Διονυσίου Σολωμού, ο οποίος καθιερώθηκε ως ο Εθνικός Ύμνος της Ελλάδας.
Ιστορικό και κοινωνικό υπόβαθρο
Ο Νικόλαος Μάντζαρος γεννήθηκε στην Κέρκυρα, η οποία εκείνη την εποχή ανήκε στη Δημοκρατία των Επτανήσων (μια μορφή ημιαυτόνομης κρατικής οντότητας υπό ρωσική και στη συνέχεια βρετανική επικυριαρχία). Ανήκε σε ευγενή οικογένεια ιταλικής καταγωγής – γόνος του κλάδου των Χαλικιόπουλων, επιφανούς οικογένειας με ρίζες στην Ήπειρο. Αυτή η κοινωνική θέση του επέτρεψε την πρόσβαση σε πλούσια μόρφωση και σε επαφή με τα μουσικά ρεύματα της Ευρώπης.
Μουσικές σπουδές και επιρροές
Ο Μάντζαρος ξεκίνησε τις μουσικές του σπουδές στην Κέρκυρα, με δασκάλους όπως τον ιερέα και μουσικό Stefano Moretti. Από το 1814 άρχισε να ταξιδεύει συστηματικά στην Ιταλία, όπου και σπούδασε στο Μιλάνο, την Μπολόνια και τη Νάπολη, παρακολουθώντας μαθήματα κοντά σε μεγάλους Ιταλούς συνθέτες και θεωρητικούς της εποχής όπως ο Nicola Zingarelli και ο Francesco Fenaroli. Εκεί ήρθε σε επαφή με την ιταλική όπερα, τη συμφωνική μουσική, και τη χορωδιακή παράδοση, ενώ γνώρισε το έργο συνθετών όπως ο Rossini, ο Bellini και αργότερα ο Verdi.
Μουσικό έργο και συνθετική φυσιογνωμία
Ο Μάντζαρος συνέθεσε πλήθος έργων, κυρίως για χορωδία και φωνή, αλλά και για όργανα, μεταξύ των οποίων:
Χορωδιακή μουσική, ιδιαίτερα έργα μελοποιημένα σε ποιήματα του Διονυσίου Σολωμού, όπως τον Ύμνον εις την Ελευθερίαν (1828), το Εις Μούσαν, το Εις τον Θάνατον του Λορδου Μπάιρον, και άλλα.
Μουσική για πιάνο, όπως σονάτες και φαντασίες.
Θρησκευτική μουσική, λειτουργίες και μοτέτα για καθολικές και ορθόδοξες χορωδίες.
Συμφωνική μουσική, κυρίως σε μορφή εμβατηρίων και έργων για στρατιωτικές μπάντες.
Όπερες και δραματικά έργα, με έμφαση στο ιταλικό ύφος, αν και δεν γνώρισαν μεγάλη απήχηση εκτός Ιονίων Νήσων.
Η μουσική του χαρακτηρίζεται από συνδυασμό του ιταλικού μελωδισμού και του ελληνικού λυρισμού. Ανέδειξε την ελληνική γλώσσα ως φορέα σοβαρής μουσικής έκφρασης και έθεσε τις βάσεις για την περαιτέρω ανάπτυξη της ελληνικής μουσικής παράδοσης με λόγια χαρακτηριστικά.
Η ίδρυση και η σημασία της Επτανησιακής Σχολής
Ο Μάντζαρος θεωρείται ο θεμελιωτής της Επτανησιακής Σχολής, του πρώτου οργανωμένου μουσικού ρεύματος στην Ελλάδα, το οποίο:
Ενσωμάτωνε δυτικά στοιχεία (κυρίως ιταλικά) με ελληνική θεματολογία.
Δίδαξε μουσική με σύστημα και μέθοδο σε ευρύ κοινό.
Είχε πολιτικό και εθνικό χαρακτήρα, λειτουργώντας ως φορέας καλλιέργειας της εθνικής συνείδησης.
Επιδίωκε την εξύψωση της μουσικής στα πρότυπα της δυτικοευρωπαϊκής κλασικής παράδοσης.
Ανάμεσα στους σημαντικότερους μαθητές του ήταν ο Σπυρίδων Ξύνδας, ο Παύλος Καρρέρ, ο Λορέντζος Πετριτσόπουλος και άλλοι, οι οποίοι συνέχισαν το έργο του.
Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν
Η μελοποίηση του "Ύμνου εις την Ελευθερίαν" του Διονυσίου Σολωμού αποτελεί κορυφαίο επίτευγμα και το έργο με τη μεγαλύτερη απήχηση στην ιστορική του διαδρομή. Ο Μάντζαρος δούλεψε επανειλημμένα πάνω στο ποίημα, δημιουργώντας πολλές διαφορετικές εκδοχές:
Πρώτη μελοποίηση το 1828 ως τραγούδι για φωνή και πιάνο.
Μετέπειτα εκδοχές για χορωδία και ορχήστρα.
Το 1865, μετά την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ καθιέρωσε τα δύο πρώτα τετράστιχα του ως επίσημο εθνικό ύμνο της Ελλάδας.
Η μουσική αυτή εκτελείται έως σήμερα ως Εθνικός Ύμνος της Ελλάδας και της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Διδακτικό έργο και μουσική παιδεία
Ο Μάντζαρος υπήρξε διδάσκαλος και παιδαγωγός με τεράστια επιρροή. Το 1840 ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση της νεοϊδρυθείσας Φιλαρμονικής Εταιρείας Κερκύρας, η οποία μετεξελίχθηκε σε έναν από τους σπουδαιότερους μουσικούς θεσμούς της Ελλάδας. Εκεί δίδασκε θεωρία, σύνθεση, εκτέλεση και διεύθυνση χορωδίας και μπάντας, συστηματικά και μεθοδικά.
Ήταν επίσης υπέρμαχος της λαϊκής πρόσβασης στη μουσική παιδεία, διδάσκοντας και σε φτωχούς, χωρίς να ζητά αμοιβή.
Τελευταία χρόνια και κληρονομιά
Πέθανε στην Κέρκυρα το 1872, αφήνοντας πίσω του πλούσιο μουσικό, παιδαγωγικό και πνευματικό έργο. Μετά θάνατον, η αίγλη του μεγάλωσε, και αναγνωρίστηκε ως:
Ο πατέρας της ελληνικής μουσικής.
Ο θεμελιωτής της Επτανησιακής Σχολής.
Ένας από τους πρώτους Έλληνες συνθέτες που συνέθεσαν έργα με βάση ελληνικό λόγο και εθνική θεματολογία.
Η Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας διατήρησε ζωντανή τη μνήμη και το έργο του, όπως και τα Αρχεία του Κράτους Κερκύρας, που φιλοξενούν χειρόγραφα έργα του. Το σπίτι του λειτουργεί ως μουσείο.
Σημασία και αξιολόγηση
Ο Μάντζαρος δεν υπήρξε ριζοσπαστικός καινοτόμος, αλλά δημιουργικός γεφυροποιός ανάμεσα στην ιταλική μουσική και το ελληνικό πνεύμα. Μετουσίωσε την ελληνικότητα σε μουσική, σε μια εποχή που η μουσική παιδεία βρισκόταν σε νηπιακό στάδιο στην Ελλάδα. Το έργο του έχει κυρίως ιστορική, παιδευτική και πολιτισμική αξία, ενώ ο ίδιος υπήρξε σύμβολο πολιτιστικής αναγέννησης για το ελληνικό έθνος του 19ου αιώνα.
Τραγούδια σε ποίηση Δ. Σολωμού:
Ύμνος Εις Τον Θάνατον Του Λόρδου Μπάιρον, οι δύο πρώτες στροφές.
Η Ξανθούλα, για μέτζο-σοπράνο, υπάρχει και σε εκδοχή για δύο τενόρους και για δύο βαθύφωνους.
Η Φαρμακωμένη, για υψίφωνο και βαθύφωνο, υπάρχει και σε εκδοχή για δύο τενόρους και δύο βαθύφωνους, για υψίφωνο και βαθύφωνο, β' γραφή, για δύο τενόρους και δύο βαθύφωνους (Νυχτερινό).
Στην Κορυφή Της Θάλασσας Πετώντας, για τέσσερις φωνές, υπάρχει και σε εκδοχή για τενόρο και βαθύφωνο, για υψίφωνο, μεσόφωνο, τενόρο και βαθύφωνο (από τον Λάμπρο).
Ευρυκόμη.
Άκου Εν Όνειρον, Ψυχή Μου.
Τ' Αγγελούδια (από τον Λάμπρο).
Φωνούλα Με Πίκραν Με Κράζει (από τον Λάμπρο), για δύο τενόρους και δύο βαθύφωνους.
Επίγραμμα Στη Φραγκίσκα Φράιζερ.
Το Όνειρο.
Ας Χαρούμε Της Φύσης Τα Δώρα.
Αυγούλα.
Άλλα έργα του:
1830: Ο Νικόλαος Μάντζαρος γράφει τη Δοξολογία για τετράφωνη χορωδία (χαμένη).
1831: Εορτή Της Κρήνης (χαμένο).
Από το 1832 και μετά συνέθεσε 24 συμφωνίες "εισαγωγές", σώζονται οι 20.
1840: Τροπάριο Της Κασσιανής, Θρήνους Του Ιερεμία (χαμένο), Ψαλμοί Του Δαβίδ (χαμένο).
Στο έργο του, μεγάλο σε όγκο, διακρίνεται η προτίμηση του συνθέτη στη μελοθέτηση της ποίησης. Επίσης έγραψε και 6 σπουδαία θεωρητικά συγγράμματα.
Δισκογραφία
1976 – Σχολικά Τραγούδια, Νο 1, Πατριωτικά (Panvox 16174 LP)
Περιλαμβάνονται οι δύο πρώτες στροφές του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν», με παιδική χορωδία και πιάνο υπό τη διεύθυνση της Αγγελικής Καψάσκη.
1981 – 4 Συμφωνίες (CBS 85517 LP)
Οι συμφωνίες αρ. 1, 2, 4 και 5 για πιάνο, σε διασκευές Κώστα Σαμοΐλη για σύνολο πνευστών, με το Συγκρότημα Πνευστών «Νικολάου Μάντζαρου».
1985 – Επτανησιακή Μουσική (ΠΚΔΗΑ CP 998 LP)
Συμπεριλαμβάνει τη συμφωνία αρ. 6 για πιάνο, σε διασκευή για πνευστά με το Συγκρότημα Μουσικής Δωματίου «Νικόλαος Μάντζαρος».
1988 – Ο Ύμνος Εις Την Ελευθερίαν (ΕΠΓ 91114 LP & Lyra 064 CD)
Μελοποίηση του Σολωμικού ποιήματος με τον Άρη Γαρουφαλή στο πιάνο, τη διεύθυνση του Βύρωνα Φιδετζή και τη διδασκαλία της χορωδίας από τον Γιώργο Κωνστάντζο. Η πρώτη πλήρης ηχογράφηση του έργου.
1989 – Έντεχνα Επτανησιακά Τραγούδια του ΙΘ΄ Αιώνα (ΦΜΣΕΖ 02 LP)
Με τραγούδια όπως Η Αυγούλα, Η Στιγμή Τώρα Προβαίνει, Η Ξανθούλα με τη μεσόφωνο Κική Μορφονιού και την Μπήλιω Μωραΐτου-Καβαλιεράτου στο πιάνο.
1990 – Φιλαρμονική Εταιρεία Κέρκυρας (Motivo 1031 LP)
Η συμφωνία αρ. 1 (di genere orientale) ερμηνεύεται από τη Μπάντα της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κέρκυρας, υπό τον Δημήτριο Κάφυρη.
2011 – Georg Friedrich Haendel, Alessandro Severo / Niccolò Manzaro, Don Crepuscolo (MDG LC06768, 3 CDs)
Η μονόπρακτη όπερα Don Crepuscolo του Μάντζαρου, η παλαιότερη σωζόμενη ελληνική όπερα, ερμηνεύεται από την Armonia Atenea υπό τη διεύθυνση Γιώργου Πέτρου. Στον ομώνυμο ρόλο, ο Χριστόφορος Σταμπόγλης. Κείμενο ένθετου: Κώστας Καρδάμης.
2011 – Partimenti για κουαρτέτο εγχόρδων (Irida Classical 009 CD)
Επιλογή από partimenti του Fedele Fenaroli, όπως τα επεξεργάστηκε ο Μάντζαρος για εκκλησιαστικό όργανο ή κουαρτέτο εγχόρδων. Αφιερωμένα το 1856 στη βασίλισσα Βικτωρία. Ερμηνεύει το Ιόνιο Κουαρτέτο Εγχόρδων. Κείμενο ένθετου: Δημήτρης Μπρόβας.
Σχόλια