Χρήστος Γιανναράς
Ο Χρήστος Γιανναράς (Αθήνα, 10 Απριλίου 1935 – Κύθηρα, 24 Αυγούστου 2024) υπήρξε μια από τις πιο σημαντικές και επιδραστικές μορφές της ελληνικής διανόησης του 20ού και 21ου αιώνα. Καθηγητής φιλοσοφίας, θεολόγος, διανοητής και συγγραφέας με πολυσχιδές έργο, ο Γιανναράς κατόρθωσε να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην ορθόδοξη θεολογία και τη φιλοσοφία, προσφέροντας νέες αναγνώσεις της παράδοσης υπό το πρίσμα της υπαρξιακής σκέψης και της πολιτισμικής κριτικής.
Βιογραφία
Πρώτα χρόνια και σπουδές
Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 10 Απριλίου 1935. Μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον που του παρείχε πνευματικά ερεθίσματα και από νωρίς έδειξε ενδιαφέρον για τη θεολογία και τη φιλοσοφία. Σπούδασε Θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στη συνέχεια μετεκπαιδεύτηκε στη Φιλοσοφία και τη Θεολογία στη Βόννη και το Παρίσι. Το διδακτορικό του στη Φιλοσοφία το απέκτησε από το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, ενώ είχε ήδη συντάξει διδακτορική διατριβή στη Θεολογία στην Ελλάδα.
Ακαδημαϊκή σταδιοδρομία
Ο Χρήστος Γιανναράς υπήρξε καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Δίδαξε επίσης σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, όπως στο Παρίσι και στη Γενεύη, και υπήρξε προσκεκλημένος καθηγητής σε διάφορα ευρωπαϊκά ιδρύματα. Το έργο του ως ακαδημαϊκού χαρακτηρίζεται από την έμφαση στη σχέση φιλοσοφίας και θεολογίας, καθώς και στη σημασία της ελληνικής πατερικής σκέψης ως υπαρξιακής φιλοσοφίας.
Φιλοσοφική και θεολογική σκέψη
Η σκέψη του Γιανναρά επηρεάστηκε έντονα από την ορθόδοξη παράδοση, την υπαρξιακή φιλοσοφία (κυρίως του Μαρτιν Χάιντεγκερ και του Γκαμπριέλ Μαρσέλ), καθώς και από τη φαινομενολογία και τον διάλογο Ανατολής-Δύσης. Κεντρικός άξονας του έργου του είναι η έννοια του προσώπου, όχι ως ατομικότητα, αλλά ως σχέση – ως «τρόπος ύπαρξης». Αυτή η αντίληψη, εμπνευσμένη από τη θεολογία των Καππαδοκών Πατέρων, έρχεται σε αντιδιαστολή με τον μοντέρνο ατομικισμό της Δύσης.
Η αντίληψή του για την ορθοδοξία είναι βαθιά υπαρξιακή και εσχατολογική, με κριτική απέναντι τόσο στη θεσμική εκκλησία όσο και στον εκσυγχρονιστικό δυτικό θεολογικό λόγο. Παράλληλα, ασκούσε κριτική στον νεοελληνικό πολιτισμό, θεωρώντας ότι έχει αποκοπεί από τις ρίζες του, δηλαδή από τη ρωμαίικη-ορθόδοξη πολιτισμική συνέχεια.
Δημόσια παρουσία και πολιτικός λόγος
Για δεκαετίες, ο Χρήστος Γιανναράς διατηρούσε σταθερή παρουσία στον δημόσιο διάλογο της Ελλάδας, κυρίως μέσω άρθρων του στην εφημερίδα Καθημερινή. Τα κείμενά του χαρακτηρίζονταν από στοχαστικότητα, έντονο προβληματισμό και συχνά σφοδρή κριτική απέναντι σε πολιτικούς θεσμούς και πολιτισμικές δομές. Η παρέμβασή του υπήρξε καίρια σε περιόδους κρίσης, όπως κατά την οικονομική κρίση μετά το 2010, όπου ασκούσε έντονη κριτική στις πολιτικές ελίτ και στον καταναλωτικό προσανατολισμό της ελληνικής κοινωνίας.
Τελευταία χρόνια και θάνατος
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε μεταξύ Αθήνας και Κυθήρων, όπου και πέθανε στις 24 Αυγούστου 2024, σε ηλικία 89 ετών. Παρότι είχε αποσυρθεί από τη διδασκαλία, συνέχιζε να γράφει και να παρεμβαίνει στον δημόσιο λόγο μέχρι το τέλος της ζωής του.
Κληρονομιά και επιρροή
Η συμβολή του Χρήστου Γιανναρά στην ελληνική και ορθόδοξη σκέψη είναι τεράστια. Υπήρξε ένας από τους λίγους σύγχρονους στοχαστές που κατάφεραν να μεταγγίσουν τη θεολογική παράδοση σε φιλοσοφικό και πολιτισμικό στοχασμό με παγκόσμια εμβέλεια. Το έργο του προκαλεί, εμπνέει, διχάζει, αλλά κυρίως αναγκάζει σε σκέψη. Για πολλούς, υπήρξε ο σημαντικότερος Έλληνας φιλόσοφος της ύστερης νεωτερικότητας.
Συγγραφικό έργο
Ο Χρήστος Γιανναράς υπήρξε εξαιρετικά παραγωγικός συγγραφέας, με έργο που καλύπτει τη θεολογία, τη φιλοσοφία, την πολιτική σκέψη και την πολιτισμική κριτική.
Κυρίως εργογραφία
Χάιντεγκερ και Αρεοπαγίτης (1967)
Η Ελευθερία του ήθους (1970, 1979)
Το Οντολογικόν περιεχόμενον της θεολογικής εννοίας του προσώπου (1970)
Η Μεταφυσική του σώματος (1971)
Η μεταφυσική του σώματος-Σπουδή στον Ιωάννη της Κλίμακος, Δωδώνη, (1971)
Ορθοδοξία και Δύση - Η Θεολογία στην Ελλάδα σήμερα (1972)
Η απολογητική, Γρηγόρη, (2η) 1975
Το πρόσωπο και ο έρωτας (1976)
Αλήθεια και ενότητα της Εκκλησίας (1977)
Σχεδίασμα Εισαγωγής στη Φιλοσοφία (τομ. Α΄ και Β΄ 1980-1981)
Ορθός Λόγος και κοινωνική πρακτική (1984)
Ερωτικών Αμφιλογία η περί λιβελλοπράγμονος μοναχού, Δόμος, 1989
Το άθλημα του κατ' αλήθειαν βίου: η Θεομήτωρ ως όραμα και ως πράξη, Άθως, 1992
Προτάσεις Κριτικής Οντολογίας, Δόμος, (3η) 1995
Το πραγματικό και το φαντασιώδες στην Πολιτική Οικονομία, Δόμος, (2η) 1996
Τα καθ’ εαυτόν, Ίκαρος, (3η) 1996
Πείνα και δίψα, Γρηγόρη, (5η) 1997
Αλήθεια και ενότητα της Εκκλησίας, Γρηγόρη, (2η) 1997
Η κόκκινη πλατεία και ο θείος Αρθούρος, Δόμος, (5η) 1998
Χάιντεγγερ και Αρεοπαγίτης, Δόμος, (4η) 1998
Αόριστη Ελλάδα – Κοντσέρτο για δύο αποδημίες, Δόμος, (2η) 1999
Το ρητό και τὸ άρρητο – Τα γλωσσικά όρια ρεαλισμού της μεταφυσικής, Ίκαρος, 1999
Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική, Δόμος, (3η) 1999
Καταφύγιο ιδεών-Μαρτυρία, Ίκαρος, (6η) 2001
Το πρόσωπο και ο Έρως, Δόμος, (6η) 2001.
Σχεδίασμα Εισαγωγής στη Φιλοσοφία, Δόμος, (5η) 2002
Η απανθρωπιά του δικαιώματος, Δόμος, (3η) 2000
Η ελευθερία του ήθους, Ίκαρος, (3η) 2002
Αλφαβητάρι της πίστης, Δόμος, (13η) 2002
Πολιτιστική Διπλωματία – Προθεωρία ελληνικού σχεδιασμού, Ίκαρος, (2η) 2003
Σχόλιο στο Άσμα Ασμάτων, Δόμος, (6η) 2003
Προφορική Αμεσότητα, IANOS 2003
Οντολογία της σχέσης, Ίκαρος, 2004
Μετανεωτερική Μεταφυσική, Δόμος, (2η) 2004
Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα, Δόμος, (5η) 2005.
Ενάντια στη θρησκεία, Ίκαρος, 2006
Το αίνιγμα του κακού, Ίκαρος, 2008
`Εξι φιλοσοφικές ζωγραφιές, Ίκαρος, 2011
Πείνα και Δίψα, IANOS, 2015
Αόριστη Ελλάδα – Κοντσέρτο για δύο αποδημίες, IANOS, 2016
Ολοκληρωτισμός αμφιπρόσωπος – Ι. Η Κόκκινη Πλατεία και ο θείος Αρθούρος, ΙΙ. Παθήματα χωρίς μαθήματα, IANOS, 2018
Αντιπαλεύοντας το πολιτικό τίποτα, IANOS, 2019
Πώς να ανατραπεί με κοινοβουλευτισμό η αναιδέστερη από τις ολιγαρχίες;, IANOS, 2020
Επιφυλλιδογραφική εργογραφία/χρονογραφία
Το προνόμιο της απελπισίας, Γρηγόρη, (2η) 1983
Κεφάλαια Πολιτικής Θεολογίας, Γρηγόρη, (3η) 1983
Finis Graeciae: θρηνητική εικασία, Δόμος, 1987
Η Νεοελληνική Ταυτότητα, Γρηγόρη, (4η) 2001
Κριτικές παρεμβάσεις, Δόμος, (4η) 1993
Το κενό στην τρέχουσα πολιτική, Καστανιώτη, (2η) 1992
Ελλαδικά προτελεύτια, Καστανιώτη, 1992
Χώρα υποχείρια παιγνίου, Καστανιώτη, 1994
Απερισκέπτως αυτόχειρες, Καστανιώτη, 1994
Κύκλος φαύλος στροβιλώδης, Καστανιώτη, 1994
Ελληνότροπος πολιτική, Ίκαρος, 1996
Αντιστάσεις στην αλλοτρίωση, Ίκαρος, 1997
Ιχνηλασία νοήματος, Λιβάνη, 1998
Η παρακμή ως πρόκληση, Λιβάνη, 1999
Εορτολογικά παλινωδούμενα, Ακρίτας, 1999
Ελληνικὴ ετοιμότητα για την ευρωπαϊκή ενοποίηση, Λιβάνη, 2000
Η Αριστερά ως Δεξιά – Η Δεξιά ως παντομίμα, Πατάκη, (2η) 2001
Εις μικρόν γενναίοι – Οδηγίες χρήσεως, Πατάκη, 2003
Κομματοκρατία, Πατάκη, (3η) 2004
Η λογική αρχίζει μὲ τον έρωτα, Ικαρος, 2004
Κοινωνιοκεντρικὴ Πολιτική: Κριτήρια, Εστία, 2005
Πολιτισμός, Το κεντρικό πρόβλημα της πολιτικής, Κάκτος, (2η) 2005
Αφελληνισμού παρεπόμενα, Κάκτος, (2η) 2005
Η κρίση της προφητείας, Δόμος, (3η) 2006
Μαχόμενη ανελπιστία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2007
Έπαινος ψήφου τιμωρητικής, IANOS 2007
Η κατάρρευση του πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα σήμερα, IANOS 2008
Το πολιτικό ζητούμενο στην Ελλάδα σήμερα, IANOS, 2009
Κατά κεφαλήν Καλλιέργεια, IANOS, 2010
Η πολιτική γονιμότητα της οργής, IANOS 2011
Η καταστροφή ως ευκαιρία, IANOS 2012
Το πρόβλημά μας είναι πολιτικό όχι οικονομικό, IANOS, 2013
Η Ελληνικότητα ως ποιότητα και ως ντροπή, IANOS, 2014
Finis Graeciae, IANOS 2014
Τόπος του ανοίκειου τρόπου, IANOS, 2015
Την αλήθεια κατάματα, IANOS, 2016
Να επαναστατήσει η αξιοπρέπεια, IANOS, 2017
Ελληνοκεντρικός εκσυγχρονισμός, IANOS, 2018
Μεταφρασμένη εργογραφία
Στα Αγγλικά
The Effable and the Ineffable: The Linguistic Boundaries of Metaphysical Realism, Winchester University Press (Winchester, 2022) [ISBN 97819060113] - https://www.winchesteruniversitypress.org/site/books/m/10.21039/book2/
Against Religion: The Alienation of the Ecclesial Event, H.C. Press (Brookline, MA), 2013 [ISBN 978-1935317401]
The Enigma of Evil, H.C. Press (Brookline, MA), 2012 [ISBN 978-1935317289]
Relational Ontology, H.C. Press (Brookline, MA), 2011 [ISBN 978-1935317197]
The Meaning of Reality: Essays on Existence and Communion, Eros and History. Sebastian Press (Los Angeles), 2011 [ISBN 978-1936773039]
Person and Eros, H.C. Press (Brookline, MA), 2008 (ISBN 978-1-885652-88-1)
Orthodoxy and the West, H.C. Press (Brookline, MA), 2006 (ISBN 1-885652-81-X)
Variations on the Song of Songs, H.C. Press (Brookline, MA), 2005 (ISBN 1-885652-82-8)
Postmodern Metaphysics, H.C. Press (Brookline, MA), 2004 (ISBN 1-885652-80-1) read the table of contents
On the Absence and Unknowability of God: Heidegger and the Areopagite, London (Continuum, 2005) (ISBN 0-567-08806-5)
Elements of Faith, Edinburgh (T&T Clark), 1991 (ISBN 0-567-29190-1)
The Freedom of Morality, New York (SVP), 1984 (ISBN 0-88141-028-4)
Στα Γαλλικά
Variations sur le Cantique des Cantiques, Paris (Desclée de Brouwer), 1992 (ISBN 2-220-03273-6)
Philosophie sans rupture, Genève (Labor et Fides), 1986 (ISBN 2-8309-0046-4)
De l’absence et de l’inconnaissance de Dieu, Paris (Cerf), 1971
La foi vivante de l’Église, Paris (Cerf), 1989 (ISBN 2-204-03160-7)
La morale de la liberté, Genève (Labor et Fides), 1984 (ISBN BA-45978923)
Vérité et unité de l’Église, Grez-Doiceau (Editions Axios), 1989
Στα Γερμανικά
Person und Eros, Göttingen, (Vandenhoeck und Ruprecht), 1982
Στα Ιταλικά
Ignoranza e conoscenza di Dio, Milan, (Jaca Book), 1973,
Heidegger e Dionigi Areopagita, Rome (Città Nuova editrice), 1993
Variazioni sul Cantico dei Cantici, Milan (Nuova Stampa), 1992 (ISBN 88-8166-044-X)
La fede dell’ esperienza ecclesiale, Brescia (Queriniana), 1993
La libertà dell’Ethos, Bolognα (Dehoniane), 1984
Verità e Unità della Chiesa, Milan (Nuova Stampa) (ISBN 88-8166-019-9)
Στα Ρουμανικά
Heidegger şi Areopagitul', Bucharest (Editura Anastasia)
Persona şi Eros, Bucharest (Editura Anastasia)
Abecedar al credintei, Bucharest (Editura Bizantina)
Libertatea Moralei, Bucharest, (Editura Anastasia)
Foanea şi Setea, Bucharest (Editura Anastasia)
Στα Ρωσικά
Истина и Eдинство Церкви, Moscow (CBЯTO-ΦИЛAΡETOBCKИЙ) 2006
Хайдеггер и Ареопагит, Moscow (POCCПЭН) 2005
Личноcть и Эрос, Moscow (POCCПЭН) 2005
Bариации на Песнь Песней, Moscow (POCCПЭН) 2005
Bepa Цepкви, Moscow 1992
Στα Σερβικά
ΦИЛΟCΟΦИЈΑ ИЗ ΗΟΒΟΓ УΓЛΑ, Belgrade, (MИΡΟΤΟЧИΒΟΓ)
ΧΑJДΕΓΕΡ И ДИΟΗИCИЈE ΑΡΕΟΠΑΓИΤ, Belgrade, (MИΡΟΤΟЧИΒΟΓ)
AЗБУЧHИK BEPE, Novi Sad (Beseda)
МЕТАФИЗИКА ТЕЛА, Novi Sad (Beseda)
ИСТИНА И ЈЕДИНСТВО ЦРКВЕ, Novi Sad (Beseda)
ЛИЧНОСТ И ЕРОС, Нови Сад (Беседа)
Στα Σλοβενικά
Heidegger in Areopagit ali o Bozji odsotnosti in respoznatnosti, (Nova revija), 1991
Στα Ουκρανικά
Свобода етосу, Kiev (Дух і Літера) 2003
Нерозривна філософія, Kiev, (Oснови)
Варіації на тему Пісні Пісень, Kiev (Дух і Літера)
Στα Βουλγαρικά
ΚPИЗATA KATO ПРЕДИЗВИKATEЛCTBO, Sofia (ЛИΚ), 2002
Στα Φινλανδικά
Nälkä ja Jano, (Joensuu) 1991
Σχόλια