Κωνσταντίνος Καβάφης (29 Απριλίου 1863 - 29 Απριλίου 1933)
Γεννημένος στις 29 Απριλίου 1863 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου πέθανε την ίδια ημέρα το 1933, ο Κωνσταντίνος Πέτρου Καβάφης είναι ο κορυφαίος ποιητής της περιφέρειας, που γράφει ελληνική ποίηση μακριά από τον ελλαδικό χώρο. Το σώμα των ποιημάτων του περιλαμβάνει τα 154 του καβαφικού κανόνα -τα λεγόμενα «Αναγνωρισμένα»-, τα 37 «Αποκηρυγμένα», τα περισσότερα νεανικά, σε ρομαντική καθαρεύουσα, τα 75 «Κρυμμένα» που βρέθηκαν τελειωμένα στα χαρτιά του, καθώς και τα 30 «Ατελή». Στα ποιήματά του συχνά πρωταγωνιστούν γνωστά ιστορικά πρόσωπα ή γεννήματα της φαντασίας του ποιητή με συχνές αναφορές σε γνωστές ή λιγότερο γνωστές πτυχές των ομηρικών, ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων. Σήμερα η ποίησή του αποτελεί έναν διακριτό πόλο στην ελληνική λογοτεχνία, ενώ καταλαμβάνει εξέχουσα θέση στην παγκόσμια γραμματεία.
 |
Κ. Π. Καβάφης |
Βιογραφία
Ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις 17 Απριλίου 1863. Η ημερομηνία άλλαξε σε 29 Απριλίου, όταν τέθηκε σε ισχύ το νέο ημερολόγιο, και αυτή αναφέρεται ως ημερομηνία γέννησης του ποιητή. Εκτός των άλλων, συμπίπτει με την 29η Απριλίου 1933, ημέρα θανάτου του, δημιουργώντας έτσι μιαν αξιοσημείωτη ληξιαρχική σύμπτωση. Κατά τον 19ο και έως τα μέσα του 20ου αιώνα ευημερούσαν σε πολλές αιγυπτιακές πόλεις ελληνικές παροικίες· η πολυπληθέστερη ήταν εκείνη της Αλεξάνδρειας. Οι γονείς του ποιητή, ο Πέτρος-Ιωάννης Καβάφης και η Χαρίκλεια, το γένος Γεωργάκη Φωτιάδη, είχαν αποκτήσει συνολικώς εννέα παιδιά, δύο εκ των οποίων πέθαναν σε νηπιακή ηλικία – το ένα εξ αυτών ήταν και το μοναδικό κορίτσι. Ο Κωνσταντίνος ήταν το ένατο και τελευταίο παιδί. Ο Πέτρος-Ιωάννης Καβάφης διατηρούσε ακμαίο εμπορικό οίκο υπό την επωνυμία «Καβάφης & Σία», στον οποίον συμμετείχε και ο εγκατεστημένος στο Λονδίνο αδερφός του Γεώργιος. Εμπορεύονταν σιτάρι και βαμβάκι.
Η οικονομική ευημερία της οικογένειας δεν θα διατηρηθεί επί μακρό χρονικό διάστημα. Ο πρόωρος θάνατος του Πέτρου-Ιωάννη το 1870 υποχρέωσε την Χαρίκλεια να εγκαταλείψει την Αλεξάνδρεια και να ζητήσει στήριξη, για την ίδια και για τα παιδιά της, στον αδερφό του συζύγου της στην Αγγλία. Διέμειναν αρχικώς στο Λίβερπουλ και αργότερα στο Λονδίνο. Για την περίπου πενταετή παραμονή του ποιητή στην Αγγλία (1872-1877) δεν διαθέτουμε επαρκείς πληροφορίες. Είναι ευνόητο πως θα παρακολούθησε σχολικά μαθήματα και θα έμαθε την αγγλική γλώσσα. Το 1877 η Χαρίκλεια και τα παιδιά της επέστρεψαν στην Αλεξάνδρεια, όπου ο Κωνσταντίνος θα εγγραφεί στο Λύκειον «Ερμής» του Κωνσταντίνου Α. Παπαζή, και θα αποκτήσει φίλους συμμαθητές, μεταξύ των οποίων ο Μικές Ράλλης και ο Στέφανος Σκυλίτσης. Και οι δύο πέθαναν σε νεανική ηλικία. Με αφορμή τον θάνατο του Στέφανου Σκυλίτση, ο Κωνσταντίνος συνέθεσε ένα από τα πρώτα του ποιήματα («Τω Στεφάνω Σκυλίτση», 1886), ενώ για την αρρώστια και τις τελευταίες ημέρες του Μικέ Ράλλη έχει τηρήσει ένα είδος ημερολογιακού χρονικού (1889).
Το 1882 εκδηλώθηκε στρατιωτικό κίνημα στην Αίγυπτο, επενέβη ο αγγλικός στόλος (οι Άγγλοι θα διοικήσουν για τα επόμενα εβδομήντα χρόνια την Αίγυπτο), βομβαρδίστηκε η Αλεξάνδρεια και οι ξένοι πάροικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν την πόλη. Ανάμεσά τους και η Χαρίκλεια που αυτή τη φορά σπεύδει προς το πατρικό της σπίτι στην Κωνσταντινούπολη. Το ταξίδι αυτό έχει περιγραφεί από τον ποιητή με τη μορφή ημερολογίου στην αγγλική γλώσσα, υπό τον τίτλο «Constantinopoliad –an epic». Για την τριετή παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη διαθέτουμε ασαφείς πληροφορίες. Την ίδια εποχή γράφει τα πρώτα του στιχουργήματα σε ελληνική και αγγλική γλώσσα, καθώς και πεζά εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα. Περί τα τέλη του 1885 η οικογένεια επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια, και ο Κωνσταντίνος απασχολείται σε διάφορες, εργασίες. Κατά τα αμέσως επόμενα χρόνια θα συμβούν διαδοχικοί θάνατοι μελών της οικογένειας. Το 1891 πεθαίνει ο αδερφός του (συνώνυμος του πατέρα Καβάφη) Πέτρος-Ιωάννης, το 1899 η μητέρα Χαρίκλεια, και τα αδέρφια του Γεώργιος (1900), Αριστείδης (1902), Αλέξανδρος (1905). Κατά τη δεκαετία του 1920 θα πεθάνουν και οι άλλοι δύο αδελφοί του, ο Παύλος (1920) και ο Τζων (1923). Έτσι, ο ποιητής παραμένει ο τελευταίος επιζών ολόκληρης της οικογένειας. Σταθερή εργασία απέκτησε το 1892, όταν προσελήφθη στην ελεγχόμενη από τους Άγγλους Υπηρεσία Αρδεύσεων όπου θα εργαστεί επί τριάντα χρόνια. Από το 1908 και έως το τέλος της ζωής του θα διαμένει πλέον μόνος στο διαμέρισμα της τότε οδού Λέψιους 10, η οποία τον Οκτώβριο του 1964 μετονομάστηκε Sharm el Sheikhj και προ ετών μετονομάστηκε σε οδό Καβάφη.
Στη διάρκεια της ζωής του στην Αλεξάνδρεια ελάχιστες είναι οι μετακινήσεις του, τόσο στο εσωτερικό της Αιγύπτου (Κάιρο) όσο και στο εξωτερικό. Το 1897 πραγματοποίησε με τον αδερφό του Τζων ένα δίμηνο ταξίδι στο Παρίσι και το Λονδίνο. Το καλοκαίρι του 1901 επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Αθήνα, μαζί με τον αδερφό του Αλέξανδρο, ταξίδι για το οποίο τήρησε ημερολόγιο σε αγγλική γλώσσα, με χαρακτηριστικές λεπτομέρειες για όσα είδε, καθώς και για τα πρόσωπα που συνάντησε, όπως π.χ. τον Κίμωνα Μιχαηλίδη, εκδότη του περιοδικού Παναθήναια, τον ποιητή Ιωάννη Πολέμη, τον ζωγράφο Γεώργιο Ροϊλό, τον Γρηγόριο Ξενόπουλο. Στη συνέχεια θα ανταλλάξει επιστολές με τον Ξενόπουλο ο οποίος θα δημοσιεύσει το 1903 στα Παναθήναια το ιστορικής σημασίας άρθρο του «Ένας ποιητής». Πρόκειται για την πρώτη εκτενή μελέτη που γράφτηκε για την ποίηση του Καβάφη στην Αθήνα. Στην ελληνική πρωτεύουσα θα επανέλθει ο ποιητής το 1905, προκειμένου να επισκεφτεί τον νοσηλευόμενο σε νοσοκομείο αδερφό του Αλέξανδρο, ο οποίος θα πεθάνει τελικώς την ίδια χρονιά. Το τελευταίο αθηναϊκό ταξίδι του Καβάφη θα πραγματοποιηθεί το 1932 για λόγους υγείας.
 |
| ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΕΠΙΣΚΕΠΤΗΡΙΟ ΤΟΥ Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ |
Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, παράλληλα με τις εμπορικές και οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων της Αιγύπτου, είχε αναπτυχθεί στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο αξιόλογη πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση, με κύρια έκφραση τις διαδοχικές εκδόσεις κάθε είδους εντύπων, βιβλίων (ακόμη και Αθηναίων συγγραφέων), σατιρικών ημερολογίων και λογοτεχνικών περιοδικών (Σεράπιον, Γράμματα, Νέα Ζωή, Προπύλαια, Παναιγύπτια, Αργώ, Φοίνικας), τα οποία απέκτησαν με τον καιρό πανελλήνια ακτινοβολία. Ποιήματα του Καβάφη, καθώς και μελέτες ή σχόλια για το έργο του, όχι πάντοτε θετικά και καλοπροαίρετα, θα συναντήσουμε σε όλα τα περιοδικά. Η ιδιομορφία της ποίησής του, οι ιδιορρυθμίες του χαρακτήρα του και η μονήρης ζωή του στο διαμέρισμα της οδού Λέψιους χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και χωρίς τηλέφωνο συνιστούσαν μιαν εξαιρετική περίπτωση που παρέκκλινε από τα συνήθη πρότυπα. Με αργούς αλλά σταθερούς ρυθμούς η ποίηση του άρχισε να εξαπλώνεται τόσο στις παροικίες της Αιγύπτου όσο και στον κυρίως ελληνικό χώρο και να αποκτά πιστούς θαυμαστές, αλλά και φανατικούς πολέμιους.
Το 1886 δημοσιεύονται τα πρώτα του κείμενα. Πρόκειται για το πεζό «Το Κοράλλιον υπό μυθολογικήν έποψιν» στην εφ. Κωνσταντινούπολις, και το ποίημα «Βακχικόν» στο περ. Έσπερος Λειψίας. Και τα δύο, όπως και αρκετά άλλα ποιήματα και πεζά των πρώτων χρόνων του, τα υπέγραφε ως Κωνσταντίνος Φ. Καβάφης και αργότερα τα αποκήρυξε σιωπηρώς. Κάποτε υποστηρίχτηκε η άποψη πως το ενδιάμεσο Φ της υπογραφής του δήλωνε ένα δεύτερο βαφτιστικό (Φώτιος), άποψη που απορρίπτεται από την επίσημη πράξη βαπτίσεώς του, η οποία αναφέρει ένα και μόνον μικρό όνομα. Το πιθανότερο είναι πως αποτελούσε ένδειξη σεβασμού και φόρο τιμής προς το πρόσωπο τού από μητρός πάππου του Γεωργάκη Φωτιάδη. Του λοιπού και μέχρι το τέλος της ζωής του δημοσιεύει πεζά και ποιήματα σε εφημερίδες, ετήσια ημερολόγια και περιοδικά της Αλεξάνδρειας, της Λειψίας, της Κωνσταντινούπολης, του Καΐρου και της Αθήνας, χωρίς να εκδώσει ποτέ βιβλίο. Σε αρκετά από τα έντυπα αυτά εντοπίστηκαν απαντήσεις των περιοδικών προς τον ποιητή για την τύχη ποιημάτων που κατά καιρούς υπέβαλλε προς δημοσίευση, κυρίως κατά τα πρώτα χρόνια της δημόσιας παρουσίας του.
Η ιδιόρρυθμη εκδοτική τακτική που ακολούθησε ισοβίως τοποθετείται για πρώτη φορά το 1892, όταν τύπωσε αυτοτελώς σε μονόφυλλο το ποίημα «Κτίσται», για να ακολουθήσουν τα τετρασέλιδα: «Τείχη/My Walls» (δίγλωσση έκδοση, 1897), «Δέησις» (1898), «Τα Δάκρυα των Αδελφών του Φαέθοντος» και «Ο Θάνατος του Αυτοκράτορος Τακίτου», υπό τον κοινό τίτλο «Αρχαίαι Ημέραι» (1898) και, τέλος, το ποίημα «Περιμένοντας τους βαρβάρους» σε οκτασέλιδο (1904). Μετά από τα φυλλάδια αυτά, συγκέντρωνε ανάτυπα των στίχων του από διάφορα περιοδικά (ή τύπωνε αυτοτελώς μεμονωμένα ποιήματα) και συγκροτούσε δέσμες ποιημάτων, τις οποίες η έρευνα κατέταξε αναδρομικώς σε δύο κατηγορίες: στα δύο «τεύχη» (1904 και 1910) και στις «συλλογές», δέκα τον αριθμό, που περιέλαβαν ποιήματα των ετών 1910-1932. Αυτά τα οιονεί βιβλία δεν κυκλοφορούσαν στο εμπόριο, αλλά ο ίδιος ο ποιητής τα έστελνε ή τα χάριζε σε φίλους και θαυμαστές του έργου του, τηρώντας σχολαστικούς καταλόγους διανομής. Η καινοφανής αυτή εκδοτική τακτική καθιστούσε την εξίσου καινοφανή ποίησή του δυσεύρετη και περιζήτητη. Η συνολική ποιητική παραγωγή του έχει ταξινομηθεί εκ των υστέρων από τον Γ. Π. Σαββίδη σε τέσσερις κατηγορίες: τα 154 ποιήματα του «κανόνα», όσα δηλαδή δημοσίευσε ο ίδιος ο Καβάφης και τα περιέλαβε στα δύο «τεύχη» και τις δέκα «συλλογές»· τα «Αποκηρυγμένα» της πρώτης περιόδου του· τα «Κρυμμένα» (αρχικώς είχαν ονομαστεί «Ανέκδοτα») που δεν δημοσιεύτηκαν μέχρι τον θάνατό του και τα «Ατελή», ανολοκλήρωτα σχεδιάσματα ποιημάτων.
Ήδη κατά τη δεκαετία του 1920 πολλοί νέοι της εποχής στην Αθήνα είχαν στρέψει την προσοχή τους προς την ποίηση του Καβάφη, επικοινωνούσαν μαζί του ζητώντας να αποκτήσουν τις συλλογές των μονοφύλλων του ή έγραφαν μελέτες για το έργο του. Ένα πρώτο δημόσιο και επίσημο δείγμα της αθηναϊκής αποδοχής του υπήρξε το μάλλον συμπιληματικό αφιέρωμα του περιοδικού Νέα Τέχνη (1924), στο οποίο πληθώρα λογοτεχνών εξέφρασαν τις κατά κανόνα θετικές απόψεις τους για τον τιμώμενο.
Το αφιέρωμα αποτέλεσε δημιούργημα του Μάριου Βαϊάνου ο οποίος αλληλογραφούσε με τον ποιητή χωρίς να έχουν ποτέ συναντηθεί, και είχε αναλάβει αυτοβούλως τον ρόλο καβαφικού πράκτορα στην Αθήνα, προσφέροντας σημαντικές υπηρεσίες στην επικοινωνία και την επαφή των Αθηναίων λογίων με τον Αλεξανδρινό. Το 1926, η δικτατορική κυβέρνηση του Πάγκαλου απένειμε στον ποιητή το παράσημο του Φοίνικος, μοναδική διάκριση που αξιώθηκε όσο ζούσε. Τον ίδιο χρόνο, όταν πλέον τα αξιόλογα αλεξανδρινά περιοδικά είχαν διακόψει την έκδοσή τους, κυκλοφόρησε στην Αλεξάνδρεια ένα νέο λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό έντυπο η Αλεξανδρινή Τέχνη (1926-1932), το οποίο όχι μόνον διευθυνόταν αφανώς, αλλά και στηριζόταν οικονομικώς από τον Καβάφη, προκειμένου να προβάλλεται το έργο του και να αναιρούνται οι τυχόν εναντίον του αντιδράσεις και επιθέσεις. Είναι βέβαιο πως πολλά από τα ανυπόγραφα σχόλια στο περιοδικό αυτό είναι γραμμένα διά χειρός Καβάφη. Στις σελίδες της Αλεξανδρινής Τέχνης μνημονεύονται λεπτομερώς όλα τα θετικά για τον ποιητή δημοσιεύματα ποικίλων άλλων εντύπων, ελληνικών και ξένων, και ανασκευάζονται τα τυχόν επιθετικά εναντίον του σχόλια. Στη σχετική ειδησεογραφία αναφέρονται και σποραδικές, μεμονωμένες μεταφράσεις ποιημάτων του σε ξένες γλώσσες.
Τις πρώτες μεταφράσεις καβαφικών ποιημάτων στην αγγλική γλώσσα αποπειράθηκαν πολύ νωρίς ο Τζων Καβάφης, αδελφός του ποιητή (σ’ αυτόν ανήκει η μετάφραση του δίγλωσσου τετρασέλιδου «Τείχη/My Walls», 1897), και ο αγγλοτραφής Γεώργιος Βαλασόπουλος ο οποίος απέδωσε στα αγγλικά ορισμένα καβαφικά ποιήματα που περιέλαβε ο E. M. Forster στα βιβλία του για την Αλεξάνδρεια και δημοσίευσε ο T. S. Eliot στο περιοδικό του Criterion. Έως τον θάνατο του Καβάφη λιγοστές και δειγματοληπτικές είναι οι μεταφράσεις ποιημάτων του σε ευρωπαϊκές γλώσσες· συχνά περιλαμβάνονται σε ξενόγλωσσες ανθολογίες νεοελληνικής ποίησης. Πραγματική μεταφραστική έκρηξη σημειώθηκε μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και εξακολουθεί ως τις μέρες μας με νέες, ανανεωμένες εκδόσεις, ακόμη και σε γλώσσες που ήδη διαθέτουν παλαιότερες μεταφραστικές απόπειρες.
 |
«10 INVENTIONS», ΤΟΥ Δ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ |
Περί τα τέλη του 1932, και ενώ ο ποιητής έχει επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια, κυκλοφορεί στην πρωτεύουσα το καβαφικό αφιέρωμα του περιοδικού Ο Κύκλος. Εντωμεταξύ, η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται. Τον Απρίλιο του 1933 εισάγεται στο Ελληνικό Νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας, όπου και θα αφήσει την τελευταία του πνοή στις 29 Απριλίου, και θα ταφεί στον οικογενειακό τάφο των Καβάφηδων στο ελληνικό κοιμητήριο του Σιάτμπι. Στην απέριττη επιτύμβια πλάκα αναγράφεται: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΚΑΒΑΦΗΣ / ΠΟΙΗΤΗΣ / ΘΑΝΩΝ ΕΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΤΗΝ 29ην / ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1933.
Σύμφωνα με την κριτική, ο Καβάφης άρχισε το ποιητικό του στάδιο με ρομαντικές επιρροές, πέρασε διαδοχικά από τον παρνασσισμό και τον συμβολισμό, για να καταλήξει, στην ωριμότερη και διαρκέστερη φάση του έργου του, στον ποιητικό ρεαλισμό. Η ειρωνική γλώσσα του είναι άμεση και δραστική, μακριά από αγκυλώσεις του δημοτικισμού, η ερωτική θεματολογία του απροκάλυπτη, η μέσω της Ιστορίας ανταπόκρισή του προς τα σύγχρονα γεγονότα σταθερώς ανιχνεύσιμη. Με ισόβια και αταλάντευτη αφοσίωση στην Τέχνη της Ποιήσεως, μίλησε για τον έρωτα και τον θάνατο, για τη βία και τη μέθη της εξουσίας, για τον πολιτικό οπορτουνισμό και τη διάψευση των μεγάλων ιδανικών. Σήμερα αναγνωρίζεται παγκοσμίως ως ένας από τους μείζονες ποιητές του 20ου αιώνα.
Θάνατος
Το 1932, ο Καβάφης, άρρωστος από καρκίνο του λάρυγγα, πήγε για θεραπεία στην Αθήνα, όπου παρέμεινε αρκετό διάστημα, εισπράττοντας μια θερμότατη συμπάθεια από το πλήθος των θαυμαστών του. Επιστρέφοντας όμως στην Αλεξάνδρεια, η κατάστασή του χειροτέρεψε. Εισήχθη στο Νοσοκομείο της Ελληνικής Κοινότητας, όπου και απεβίωσε την ημέρα των γενεθλίων του, στις 29 Απριλίου 1933.
Ένα σύντομο αυτοβιογραφικό σημείωμα του ποιητή:
Εἶμαι Κωνσταντινουπολίτης τὴν καταγωγήν, ἀλλὰ ἐγεννήθηκα στὴν Ἀλεξάνδρεια — σ' ἕνα σπίτι τῆς ὁδοῦ Σερίφ· μικρὸς πολὺ ἔφυγα, καὶ ἀρκετὸ μέρος τῆς παιδικῆς μου ἡλικίας τὸ πέρασα στὴν Ἀγγλία. Κατόπιν ἐπισκέφθην τὴν χώραν αὐτὴν μεγάλος, ἀλλὰ γιὰ μικρὸν χρονικὸν διάστημα. Διέμεινα καὶ στὴ Γαλλία. Στὴν ἐφηβικήν μου ἡλικίαν κατοίκησα ὑπὲρ τὰ δύο ἔτη στὴν Κωνσταντινούπολη. Στὴν Ἑλλάδα εἶναι πολλὰ χρόνια ποὺ δὲν ἐπῆγα. Ἡ τελευταία μου ἐργασία ἦταν ὑπαλλήλου εἰς ἕνα κυβερνητικὸν γραφεῖον ἐξαρτώμενον ἀπὸ τὸ ὑπουργεῖον τῶν Δημοσίων Ἔργων τῆς Αἰγύπτου. Ξέρω Ἀγγλικά, Γαλλικὰ καὶ ὁλίγα Ἰταλικά.
Έργο
Σήμερα η ποίησή του όχι μόνο έχει επικρατήσει στην Ελλάδα, αλλά και κατέλαβε μία εξέχουσα θέση στην όλη ευρωπαϊκή ποίηση, ύστερα από τις μεταφράσεις των ποιημάτων του αρχικά στα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και κατόπιν σε πολλές άλλες γλώσσες.
Το σώμα των καβαφικών ποιημάτων περιλαμβάνει: Τα 154 ποιήματα που αναγνώρισε ο ίδιος (τα λεγόμενα Αναγνωρισμένα), τα 37 Αποκηρυγμένα ποιήματά του, τα περισσότερα νεανικά, σε ρομαντική καθαρεύουσα, τα οποία αργότερα αποκήρυξε, τα Κρυμμένα, δηλαδή 75 ποιήματα που βρέθηκαν τελειωμένα στα χαρτιά του, καθώς και τα 30 Ατελή, που βρέθηκαν στα χαρτιά του χωρίς να έχουν πάρει την οριστική τους μορφή. Τύπωσε ο ίδιος το 1904 μια μικρή συλλογή με τον τίτλο Ποιήματα, στην οποία περιέλαβε τα ποιήματα: Φωνές, Επιθυμίες, Κεριά, Ένας γέρος, Δέησις, Οι ψυχές των γερόντων, Το πρώτο σκαλί, Διακοπή, Θερμοπύλες, Τα παράθυρα, Περιμένοντας τους βαρβάρους, Απιστία και Τα άλογα του Αχιλλέως. Η συλλογή, σε 100-200 αντίτυπα, κυκλοφόρησε ιδιωτικά.
Το 1910 τύπωσε πάλι τη συλλογή του, προσθέτοντας αλλά επτά ποιήματα: Τρώες, Μονοτονία, Η κηδεία του Σαρπηδόνος, Η συνοδεία του Διονύσου, Ο βασιλεύς Δημήτριος, Τα βήματα και Ούτος εκείνος. Και αυτή η συλλογή διακινήθηκε από τον ίδιο σε άτομα που εκτιμούσε. Το τελευταίο αναγνωρισμένο ποίημά του είναι το Εις τα περίχωρα της Αντιόχειας που εκδόθηκε το 1933 και το πρώτο τα Τείχη (1897).
Το 1935 κυκλοφόρησε στην Αθήνα, με επιμέλεια της Ρίκας Σεγκοπούλου, η πρώτη πλήρης έκδοση των (154) Ποιημάτων του, που εξαντλήθηκε αμέσως. Δύο ακόμη ανατυπώσεις έγιναν μετά το 1948.
Ο ποιητής επεξεργαζόταν επίμονα κάθε στίχο, κάποτε για χρόνια ολόκληρα, προτού τον δώσει στην δημοσιότητα. Σε αρκετές από τις εκδόσεις του υπάρχουν διορθώσεις από το χέρι του και συχνά όταν επεξεργαζόταν ξανά τα ποιήματά του τα τύπωνε διορθωμένα.
Ανθολογούνται στα σχολικά βιβλία:
Δέησις
Δέησις
Στην εκκλησία
Θερμοπύλες
Φωνές
Όσο μπορείς
Στα 200 π.Χ.
Περιμένοντας τους βαρβάρους
Ιθάκη
Η σατραπεία
Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον
Αλεξανδρινοί βασιλείς
Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης
Νέοι της Σιδώνος 400 μ.Χ.
Καισαρίων
Ὁ Δαρεῖος
Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ· 595 μ.Χ.
Εργογραφία
Ι.Ποίηση
• Κτίσται. Έκδοση σε μονόφυλλο, [1891].
• Τείχη· υπό Κωνστ.Καβάφη · My walls · From the greek of Constantin Cavafy · Translated by John C. Cavafy. Έκδοση σε τετρασέλιδο, [1897].
• Δέησις. Αλεξάνδρεια, τυπολιθογραφείο Ι.Κ.Λαγουδάκη, 1898.
• Αρχαίαι Ημέραι. Τετρασέλιδη έκδοση, Αλεξάνδρεια, 1898.
• Περιμένοντας τους βαρβάρους. Αλεξάνδρεια, τυπολιθογραφείο Ι.Κ.Λαγουδάκη, 1904.
• Ποιήματα. Αλεξάνδρεια, 1904.
• Ποιήματα. Αλεξάνδρεια, 1910.
• Ποιήματα. Συλλογή μονοφύλλων, Αλεξάνδρεια, 1910-1906 [=1918].
• Ποιήματα (1909-1911). Συλλογή μονοφύλλων, Αλεξάνδρεια, 1917-1920.
• Ποιήματα. Συλλογή μονοφύλλων, Αλεξάνδρεια, 1918-1920.
• Ποιήματα. Συλλογή μονοφύλλων, Αλεξάνδρεια, 1920-1926.
• Ποιήματα (1907-1915). Συλλογή μονοφύλλων, Αλεξάνδρεια, 1926-1930.
• Ποιήματα. Συλλογή μονοφύλλων, Αλεξάνδρεια, 1926-1930.
• Ποιήματα (1916-1918). Συλλογή μονοφύλλων, 1929-1933.
• Ποιήματα. Συλλογή μονοφύλλων, Αλεξάνδρεια, 1929-1933.
• Ποιήματα (1905-1915). Συλλογή μονοφύλλων, Αλεξάνδρεια, 1930-1933.
• Ποιήματα·Καλλιτεχνική εργασία Τάκη Καλμούχου· Φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου. Αλεξάνδρεια, εκδ. Αλεξανδρινής Τέχνης, 1935.
• Ποιήματα. Αθήνα, Ίκαρος, 1948 (β’ εκδ.)
ΙΙ. Πεζά - Δοκίμια
• Δύο Σαιξπηρικά άρθρα του Καβάφη· Ο Σακεσπήρος περί της ζωής και Ελληνικά ίχνη εν τω Σακεσπήρω· Παρουσιασμένα και σχολιασμένα από τον Γ.Π.Σαββίδη. Αθήνα, ανάτυπο από την Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, 1954.
• Περί Εκκλησίας και Θεάτρου· Εισαγωγικό σημείωμα Γ.Π.Σαββίδη. Αθήνα, Ανάτυπο με διορθώσεις και προσθήκες από το περ. Θέατρο, 1963.
• Σχόλια στο Ράσκιν · Ένα ανέκδοτο χειρόγραφο του ποιητή· Παρουσίαση- επιμέλεια Στρατή Τσίρκα. Αθήνα, ανάτυπο από το περ. Επιθεώρηση Τέχνης, 1963.
• Αι σκέψεις ενός γέροντος καλλιτέχνου. Θεσσαλονίκη, ανάτυπο από το περ. Τραμ, 1972.
• Το τέλος του Οδυσσέως. Γιάννενα, ανάτυπο από το περ. Δοκιμασία, 1974.
• Γιώργος Κεχαγιόγλου, “ Κ.Π.Καβαφη Η συνάντησις των φωνηέντων εν τη προσωδία · Παρουσίαση και σχολιασμός του ανέκδοτου πεζού κειμένου”, Δημοσιεύματα της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών30 (Θεσσαλονίκη), 1977-1978.
• “Εις το φως της Ημέρας· Un racconto inedito a cura di Renata Lavagnini”, Quaderni8 (Universita di Palermo. Istituto di Filologia Greca) , 1979.
• Επιστολές στο Μάριο Βαϊάνο · Εισαγωγικό δοκίμιο, Παρουσίαση, Σχόλια και Σημειώσεις Ε.Ν.Μόσχου. Αθήνα, Εστία, 1979.
• Πόλυς Μοδινός, Τρεις επιστολές του Καβάφη. Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 1980.
• “Σαμίου επιτάφιον e Τιγρανίκερτα”, Quaderni9 (Universita di Palermo. Istituto di Filologia Greca) , 1982.
ΙΙΙ. Συγκεντρωτικές εκδόσεις
• Ποιήματα Α’ (1896-1918). Αθήνα, Ίκαρος, 1963.
• Ποιήματα Β’ (1919-1933). Αθήνα, Ίκαρος, 1963.
• Πεζά· Παρουσίαση, Σχόλια Γ.Α.Παπουτσάκη. Αθήνα, Φέξης, 1963.
• Ανέκδοτα Πεζά Κείμενα · Εισαγωγή και μετάφραση Μιχάλη Περίδη. Αθήνα, Φέξης, 1963.
• Ποιήματα (1896-1933) · Σχέδια του Ν.Χατζηκυριάκου Γκίκα. Αθήνα, Ίκαρος, 1966.
• Αυτόγραφα Ποιήματα (1896-1910) · Το τετράδιο Σεγκόπουλου σε πανομοιότυπη έκδοση παρουσιασμένη από τον Γ.Π.Σαββίδη. Αθήνα, Τεχνογραφική (Ερμής), 1968.
• Ανέκδοτα Ποιήματα (1882-1923) · Φιλολογική επιμέλεια Γ.Π.Σαββίδη. Αθήνα, Ίκαρος, 1968.
• Άπαντα Καβάφη1· Ποιήματα (1896-1933) · Καλλιτεχνική επιμέλεια Φίλιππου Γ.Φέξη. Αθήνα, Φύκιρης, 1982.
• Άπαντα Καβάφη2· Ανέκδοτα ποιήματα (1882-1923) · Καλλιτεχνική επιμέλεια Φίλιππου Γ.Φέξη. Αθήνα, Φύκιρης, 1982.
• Άπαντα Καβάφη3 · Πεζά · Καλλιτεχνική επιμέλεια Φίλιππου Γ. Φέξη. Αθήνα, Φύκιρης, 1982.
• Άπαντα Καβάφη4 · Ανθολογία από κείμενα, χειρόγραφα, επιστολές, φωτογραφίες, σχέδια και βιβλία · Καλλιτεχνική επιμέλεια Φίλιππου Γ. Φέξη. Αθήνα, Φύκιρης, 1982.
• Ποιήματα · Σχέδια Α.Φασιανού · Καλλιτεχνική επιμέλεια Φίλιππου Γ. Φασιανού. Αθήνα, Φύκιρης, 1983.
• Κ.Π.Καβάφης · Πανομοιότυπα των πέντε πρώτων φυλλαδίων του (1891΄-1904) · Παρουσίαση - σχόλια Γ.Π.Σαββίδης. Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 1983.
• Αποκηρυγμένα ποιήματα και μεταφράσεις· (1886-1898) · Φιλολογική επιμέλεια Γ.Π.Σαββίδη. Αθήνα, Ίκαρος, 1983.
• Δύο ανέκδοτα πεζά ποιήματα (Το Σύνταγμα της ηδονής – Ενδύματα) και ένα κείμενο για τα ‘Είδωλα’ του Ροΐδη· Παρουσιασμένα και σχολιασμένα από τον Γ.Π.Σαββίδη. Αθήνα, Ερμής, 1983.
• Ανέκδοτα σημειώματα ποιητικής και ηθικής · Παρουσιασμένα από τον Γ.Π.Σαββίδη. Αθήνα, Ερμής, 1983.
• Ποιήματα (1897-1933) · Στιχαριθμημένη έκδοση φροντισμένη από τον Γ.Π.Σαββίδη. Αθήνα, Ίκαρος, 1984.
• Ατελή ποιήματα 1918-1932. Αθήνα, Ίκαρος, 1994.
• Κ.Π.Καβάφης· Επίσημος, κρυμμένος και ατελής· Εισαγωγή και επιλογή ποιημάτων Μίμης Σουλιώτης. Αθήνα, Ερμής, 1995. 1.
Θεματολογία
Ο ίδιος είχε κατατάξει τα ποιήματά του σε τρεις κατηγορίες: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ερωτικά ή αισθησιακά.
Τα ιστορικά ποιήματα εμπνέονται κυρίως από την ελληνιστική περίοδο, και στα περισσότερα έχει εξέχουσα θέση η Αλεξάνδρεια. Αρκετά άλλα προέρχονται από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και το Βυζάντιο, χωρίς να λείπουν και ποιήματα με μυθολογικές αναφορές (π.χ. Τρώες). Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Καβάφης δεν εμπνέεται καθόλου από το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν, δηλαδή την επανάσταση του '21, αλλά ούτε και από την κλασική αρχαιότητα. Οι περίοδοι που επιλέγει είναι περίοδοι παρακμής ή μεγάλων αλλαγών και οι περισσότεροι ήρωές του είναι "ηττημένοι".
Τα αισθησιακά ή ερωτικά ποιήματα, που είναι τα πιο λυρικά, κυριαρχεί η ομοφυλοφιλία και θέματα όπως η ανάμνηση και η αναπόληση. Αυτό που προκαλεί τα συναισθήματα δεν είναι το παρόν, αλλά το παρελθόν, και πολύ συχνά ο οραματισμός.
Τα φιλοσοφικά ποιήματα ονομάζονται από άλλους «διδακτικά». Ο Ε.Π. Παπανούτσος τα διαίρεσε στις εξής ομάδες: ποιήματα με "συμβουλές προς ομοτέχνους", δηλαδή ποιήματα για την ποίηση, και ποιήματα που πραγματεύονται άλλα θέματα, όπως το θέμα των Τειχών, την έννοια του χρέους (Θερμοπύλες), της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον), της μοίρας (Καισαρίων) κ.ά.
Διαχωρίζοντας το ποιητικό του έργο σε φιλοσοφικό, ιστορικό και ηδονικό, στα ποιήματά του αποτυπώνονται το ερωτικό στοιχείο, η φιλοσοφική του σκέψη και η ιστορική του γνώση. Όσον αφορά στα ιστορικά του ποιήματα ιδιαίτερα, οφείλουμε να λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι τα συνέθεσε βιώνοντας την ατμόσφαιρα μιας πόλης που έγινε κατά το ελληνιστικό της παρελθόν χωνευτήρι λαών και σταυροδρόμι πολιτισμών. Οι ήρωές του είναι γνωστά ιστορικά πρόσωπα ή γεννήματα της φαντασίας του και ο ποιητής αφηγείται στους χαρακτήρες που πλάθει ανθρώπινες συμπεριφορές σημαδεμένες από πρόσκαιρο της επιτυχίας και τη μοίρα που εξουδετερώνει την ανθρώπινη θέληση.
Πόλεις της ανατολικής Μεσογείου –ιδιαίτερα η Αλεξάνδρεια όπως προαναφέρθηκε– είναι ο τόπος που λαμβάνουν χώρα τα περιστατικά των ποιημάτων και σύμφωνα με το περιεχόμενό τους χαρακτηρίζονται από τους σύγχρονους σχετικά ερευνητές της καβαφικής ποιητικής ως ψευδοϊστορικά, ιστορικοφανή και ιστοριογενή. Τη διαφορετικότητα ανάμεσα στα ιστορικά του ποιήματα επισήμανε ο ίδιος ο ποιητής, χωρίς όμως να τους δώσει ιδιαίτερη ονομασία. Εισηγητής του όρου «ψευδοϊστορικό» είναι ο Σεφέρης για να διαχωρίσει με αυτόν τα ποιήματα που χρησιμοποιούν το ιστορικό υλικό μεταφορικά, αλληγορικά δημιουργώντας ψεύτικες ιστορίες. Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος με τη σειρά του εισηγήθηκε τον όρο «ιστορικοφανή». Εκεί εντάσσει τα ιστορικά ποιήματα, των οποίων τα φανταστικά πρόσωπα εμπλέκονται σε ιστορικό πλαίσιο που επενδύει την πλοκή. Ο Μιχάλης Πιερής θεώρησε αναγκαίο τον όρο «ιστοριογενή» για τα ποιήματα που γεννήθηκαν από άμεσο ιστορικό υλικό.Τέλος τα ερωτικά ή αισθησιακά ποιήματα του ηδονικού κύκλου του Καβάφη αποτελούν αναμνήσεις πραγματοποιημένων ή μη ερώτων εκφράζοντας τις πτυχές της ομοφυλοφιλίας του.
Μορφή και συμβολισμοί
Η γλώσσα και η στιχουργική μορφή των ποιημάτων του Καβάφη ήταν ιδιόρρυθμες και πρωτοποριακές για την εποχή. Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι:
 |
| Ποίημα του Καβάφη, Κρυμμένα, ζωγραφισμένο σε ένα κτίριο στο Λέιντεν, Ολλανδία. |
Ιδιότυπη γλώσσα, μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης.
Εξαιρετικά λιτός λόγος, με ελάχιστα επίθετα (όσα υπάρχουν έχουν πάντα ιδιαίτερη σημασία, δεν είναι ποτέ συμβατικά, κοσμητικά επίθετα).
Ουδέτερη γλώσσα, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής. Η γλώσσα δεν αποκαλύπτει τα συναισθήματα.
Εξαιρετικά σύντομα ποιήματα.
Ιαμβικός ρυθμός, αλλά τόσο επεξεργασμένος που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί.
Ομοιοκαταληξία όχι σε όλα τα ποιήματα, ενίοτε χαλαρή και περιστασιακή.
Ιδιαίτερη σημασία στα σημεία στίξης: παίζουν ρόλο για το νόημα (π.χ. ειρωνεία) ή λειτουργούν ως οδηγίες απαγγελίας (π.χ. χαμήλωμα του τόνου της φωνής στις παρενθέσεις).
 |
| Το χειρόγραφο του ποιήματός του Θερμοπύλες. |
Ο Καβάφης λειτουργεί κυρίως μέσω των συμβόλων. Η τέχνη του είναι η συγκέντρωση αρχετύπων, που δίνουν ένα φευγαλέο υπαινικτικό νόημα στο λόγο του. Αντλεί μνήμες από το παρελθόν, και τις αποθέτει στο παρόν, ενίοτε ως προειδοποίηση για τα μελλούμενα. Είναι τέτοια η σχέση του με τη συλλογική ψυχή και τα περιεχόμενά της, που θεωρείται προδρομικός της σχέσης της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα με τη συλλογική συνείδηση.
Ιδιαίτερο στοιχείο της τεχνικής του είναι μία σπάνιας υφής σκηνοθετική ικανότητα αντίστοιχη με αυτήν που συναντάει κανείς στον πεζογραφικό ή και θεατρικό λόγο. Άλλο ένα όμως χαρακτηριστικό του συμπληρωματικό του προαναφερόμενου είναι η τάση, μέσω του λόγου του, να υποδύεται περσόνες. Το εν λόγω χαρακτηριστικό δημιουργεί μια πολυεπίπεδη ποίηση αλλά και αινιγματικότητα μιας και είναι συχνά δυσδιάκριτο για τον αναγνώστη να αναγνωρίσει μέσω τίνος προσώπου μιλάει ο ίδιος ο ποιητής και με ποιο ταυτίζεται.
Η συμβολιστική του τάση είναι έντονη και συνδυάζεται με λόγο λιτό αλλά διαχρονικά επίκαιρο. Η ειρωνική διάθεση, αυτό που αποκλήθηκε καβαφική ειρωνεία συνδυάζεται με την τραγικότητα της πραγματικότητας, για να καταστεί κοινωνικά διδακτική και οι ηδονιστικοί του προσανατολισμοί ανακατεύονται με κοινωνικές επισημάνσεις. Αναμφίβολα δεν είναι εύκολο να οριοθετήσει κανείς ξεκάθαρα σε θεματικούς κύκλους την ποιητική του Καβάφη. Η ιστορία ανακατεύεται με τις αισθήσεις και το στοχασμό σε μια ενιαία οντότητα, αυτήν πιθανώς που ο ίδιος ο Καβάφης προσδιορίζει ως «ενιαίο καβαφικό κύκλο», αλλά σε κάθε ξεχωριστή περίπτωση, στον αμέσως επόμενο στίχο, η εναλλαγή δικαιώνει όσους χαρακτήρισαν την καβαφική ποίηση πρωτεϊκή.
Κληρονομιά
Το 1926, του απονεμήθηκε το βραβείο Φοίνικας από την κυβέρνηση του Θεόδωρου Πάγκαλου.
Από τις 16 Νοεμβρίου 1992, το διαμέρισμα του Καβάφη, στην άλλοτε κακόφημη συνοικία του Αταρίν στην Αλεξάνδρεια, έχει μετατραπεί σε μουσείο. Το μουσείο διαθέτει αρκετά από τα σκίτσα και τα πρωτότυπα χειρόγραφα του Καβάφη, φωτογραφίες και πορτρέτα του.
Το 1996, προβλήθηκε η κινηματογραφική ταινία Καβάφης ελαφρώς βασισμένη στη ζωή του, με τους Δημήτρη Καταλειφό και Βασίλη Διαμαντόπουλο στον ομώνυμο ρόλο και σε σκηνοθεσία Γιάννη Σμαραγδή.
Το 2004, ο Σον Κόνερι απήγγειλε την Ιθάκη του Καβάφη, σε μουσική επένδυση του Βαγγέλη Παπαθανασίου, Αυτή η εκτέλεση κυκλοφόρησε σε CD και συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο Ithaca - A Journey in Colour της Μισελίν Ροκμπρίν Κόνερι.
Σημειώσεις
Ο Ατανάζιο Κατράρο, πρώτος μεταφραστής στα ιταλικά των ποιημάτων του Καβάφη και προσωπικός του φίλος, γράφει: «Την ομοφυλοφιλία του Καβάφη τη βαραίνει ένα μεγάλο ερωτηματικό, που χρειάζεται βαθιά συνετή και αντικειμενική μελέτη και δεν αποκλείεται η απόφαση να είναι απαλλακτική. Κανείς δεν μπόρεσε ποτέ να προσκομίσει μια απόδειξη για το αμάρτημα που αποδίδεται στον ποιητή και ποτέ δεν βρέθηκε ανακατεμένος σ' ένα σκάνδαλο.»
Πηγές
Ε.ΚΕ.ΒΙ, ΠΟ.Θ.Ε.Γ
Αρσενίου Ελισάβετ, Κ.Π. Καβάφης: η αξία της ποίησης. Μεταίχμιο, 2016. ISBN 9786180305449
Καπώνης Πάνος, Πρόσωπα στην ομίχλη, "Αλεξάνδρεια 2005" σελ. 51, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 2012. ISBN 978-960-537-145-6.
Καραγιάννης, Γεώργιος, Τα γνωρίσματα της ελληνικότητας και η ποίηση του Κ. Π. Καβάφη, Τρικαλινά 3 (1983), 109-123.
Κουτσογιάννη, Στέλλα Κυριάκου. «Οι θεματικές συλλογές 1905 – 1915 & 1916-1918 του Κ. Π. Καβάφη : Μια θεματική αιτιολόγηση». Διπλωματική εργασία - Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας, 2012.
Παπαδοπεράκη Ασπασία, Η μορφή του Κ. Π. Καβάφη, εισαγωγή Γιώργος Ιωάννου, Αθήνα 1987, Εκδόσεις Μακέδος, σ. 130. 2η έκδοση Αθήνα 2003 Εκδόσεις Παπασωτηρίου.
Παπαδοπεράκη Ασπασία, Ο επικούρειος ποιητής Κ. Π. Καβάφης, Αθήνα, Νοέμβριος 2010, Εκδόσεις Σήμα, 96 σελίδες, ISBN 978-960-89506-9-6.
Παπανικολάου Δημήτρης, Σαν κ' εμένα καμωμένοι. Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας, εκδόσεις Πατάκη, 2014
Σχετικά άρθρα
Σχόλια