Νάουσα
Νάουσα (Naousa)
Νάουσα, Νάουσα, τι μου 'χεις κάνει (;), για σ' ένα έψαξα κάθε λιμάνι (άσχετο).
Μία από τις ομορφότερες πόλεις της Μακεδονίας, στις ανατολικές παρυφές του Βερμίου, και από τις πιο γνωστές καρναβαλιστικές προτάσεις, καθώς αναβιώνει το έθιμο «Γενίτσαροι και Μπούλες». Τα παραδοσιακά σπίτια μακεδονίτικης αστικής αρχιτεκτονικής συνυπάρχουν με σύγχρονα κτίρια και προκαλούν το αρχιτεκτονικό και το λαογραφικό ενδιαφέρον των επισκεπτών. Θα λατρέψετε το δημοτικό της με τη θέα στον κάμπο. Με μεγάλη παράδοση στην αμπελουργία και την οινοποιία –και με σημαία το Ξινόμαυρο, που καλλιεργείται στους αμπελώνες της–, διαθέτει σήμερα πολλά επισκέψιμα οινοποιεία, ιδανική αφορμή για εξορμήσεις για τους λάτρεις του κρασιού. Περιμετρικά της πόλης, το αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη Σχολή του Αριστοτέλη, στο Θέατρο του Κοπανού και στους Μακεδονικούς Τάφους Λευκαδίων. Με τα Χιονοδρομικά Κέντρα Τρία Πέντε Πηγάδια και Σελίου σε κοντινή απόσταση, αποτελεί επίσης αδιαμφισβήτητο πόλο έλξης για φυσιολάτρες. Αγαπημένος προορισμός για τους φυσιολάτρες είναι και το Άλσος Αγίου Νικολάου, λίγο έξω από την πόλη, μια όαση δροσιάς κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Παραδοσιακά και μοντέρνα ξενοδοχεία, ατμοσφαιρικοί ξενώνες, ξύλινα σπιτάκια τύπου σαλέ αλλά και boutique προτάσεις τόσο μέσα στην πόλη όσο και γύρω από αυτήν καθώς και πολλά μέρη όπου θα φάτε νόστιμο φαγητό ολοκληρώνουν το προφίλ της περιοχής.
Η Νάουσα ή επίσημα η Ηρωική πόλη της Νάουσας, ανήκει στην περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας, κτισμένη στους πρόποδες του όρους Βερμίου, είναι ορεινή πόλη και, βάσει της τελευταίας απογραφής, το μεγαλύτερο ορεινό αστικό κέντρο της Ελλάδας. Σύμφωνα με την απογραφή του έτους 2011, ο πληθυσμός φτάνει τους 20.176 κατοίκους. Ο ευρύτερος Δήμος, μετά τη διοικητική μεταρρύθμιση του σχεδίου Καλλικράτης, διαμόρφωσε τον πληθυσμό του σε 32.470 κατοίκους. Από το 1955 με βασιλικό διάταγμα χαρακτηρίζεται ως ηρωική πόλη για τους αγώνες και τις θυσίες των κατοίκων κατά την περίοδο των απελευθερωτικών αγώνων του 1822.
Η Αράπιτσα της Νάουσας είναι ένα από τα λίγα ποτάμια στην Ελλάδα που έχουν ονομασία θηλυκού γένους[9]. Ένα ποτάμι που έχει μείνει στην ιστορία για τη μεγάλη θυσία των γυναικών της πόλης, τον Απρίλιο του 1822, οι οποίες προτίμησαν να πέσουν αυτές και τα παιδιά τους στα νερά του παρά στα χέρια των Τούρκων. Στο σημείο της θυσίας των γυναικών, στην περιοχή Στουμπάνοι δίπλα στο ποτάμι της Αράπιτσας, υπάρχει το χαρακτηριστικό μνημείο, με το άγαλμα της Ναουσαίας με τα παιδιά στην αγκαλιά της.
Ετυμολογία
Η Νάουσα ήταν παλιότερα γνωστή και ως Νιάουστα. Πιθανότερο ενδεχόμενο θεωρείται η ίδρυσή της ως "Νέα Αυγούστα" από τους Ρωμαίους, με το "Νιαούστα" και τελικώς το "Νάουσα" να αποτελούν παραφθορά του[10]. Άλλη λαϊκή ετυμολογία θεωρεί το όνομα "Νάουσα" ως ουσιαστικοποίηση του ρήματος "ναώ", δηλαδή ρέω ή επιπλέω (εξού και ναυτικός). Στον Μεσαίωνα όταν η Πόλη ήταν υπό την κυριαρχία των σέρβων ηγεμόνων είχε το όνομα Νιέγκους (σερβ. Његуш, Njeguš).
Κλίμα
Το κλίμα της Νάουσας είναι ηπειρωτικό μεσογειακό. Επηρεάζεται από τη γειτνίασή του κάμπου της Ημαθίας με τον Θερμαϊκό Κόλπο, αλλά και από τις μεταβολές της θερμοκρασίας και της βροχόπτωσης από τον ορεινό όγκο του Βερμίου, ο οποίος διαφοροποιεί σημαντικά τα μετεωρολογικά και κλιματικά χαρακτηριστικά της περιοχής, δημιουργώντας μία ορεινή και μία ημιορεινή ζώνη αυξημένης υγρασίας και μία πεδινή ζώνη με χαμηλό επίπεδο βροχοπτώσεων, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες. Στην περιοχή κυριαρχούν οι βόρειοι και βορειοδυτικοί άνεμοι χαμηλής και μέτριας έντασης, ενώ την άνοιξη κυριαρχούν οι νότιοι άνεμοι. Άλλοι παράγοντες μεταβολής των κλιματολογικών χαρακτηριστικών της περιοχής, οφείλονται στην ανθρώπινη παρέμβαση. Συγκεκριμένα λόγω της λειτουργίας των θερμοηλεκτρικών σταθμών στο οροπέδιο της Εορδαίας, καθώς και λόγω της δημιουργίας τριών τεχνητών λιμνών στο δέλτα του Αλιάκμονα, έχουμε συχνότερα την εμφάνιση πιο χαμηλών θερμοκρασιών κατά την περίοδο του χειμώνα στην περιοχή.
Γεωγραφία
Η Νάουσα βρίσκεται χτισμένη στο δυτικό τμήμα της περιφερειακής ενότητας Ημαθίας, 22 χιλιόμετρα βορειότερα από την πρωτεύουσα του νομού Βέροια. Βρίσκεται 90 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης και 32 χιλιόμετρα νότια της Έδεσσας. Είναι χτισμένη αμφιθεατρικά στους ανατολικούς πρόποδες του όρους Βέρμιο. Οι ορεινοί όγκοι γύρω από τον οικισμό καλύπτονται από πλούσια βλάστηση, ενώ η περιοχή του Αγίου Νικολάου είναι ανακηρυγμένο ως Τοπίο ιδιαιτέρου Φυσικού Κάλλους.
Ο ποταμός Αράπιτσα είναι ο σημαντικότερος υδροφορέας της περιοχής και διασχίζει την πόλη. Σε κοντινή απόσταση υπάρχουν τα ερείπια της περίφημης Σχολής του Αριστοτέλη, στην οποία διδάχτηκε σε νεαρή ηλικία από το μεγάλο φιλόσοφο Αριστοτέλη ο Μέγας Αλέξανδρος. Το μέρος έχει αξιοποιηθεί και τουριστικά, αλλά με σεβασμό προς το περιβάλλον, πράγμα που εγγυάται και η υπαγωγή του στο Πρόγραμμα LIFE της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ιστορία
Κτισμένη στον πιο όμορφο εξώστη του Βερμίου, του άβατου τον χειμώνα όρους κατά τον Ηρόδοτο, η πόλη της Νάουσας μαζί με τα μικρά και μεγάλα χωριά της στο βουνό και τον κάμπο αποτελεί σήμερα τον δεύτερο μεγαλύτερο δήμο της Ημαθίας. Την πόλη διασχίζουν τα ορμητικά νερά της Αράπιτσας, στην οποία οφείλεται η οργιώδης βλάστηση, η κίνηση τόσων εργοστασίων, η άρδευση των καρποφόρων δέντρων και των αμπελιών της. Στην περιοχή αυτή αναπτύχθηκε η αρχαία πόλη Μίεζα με τα φημισμένα σήμερα ταφικά μνημεία της. Στο Νυμφαίο της Μίεζας λειτούργησε η σχολή του Αριστοτέλους όπου βρήκε ο Αλέξανδρος…τον δάσκαλό του, πριν οι δρόμοι τους χωρίσουν και ο Αριστοτέλης κατακτήσει τα υψηλότερα σκαλιά του επιστητού, ο δε Αλέξανδρος σχεδόν ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο. Στο κέντρο της Νάουσας στέκεται ακόμη όρθιος ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία ο Στραβός Πλάτανος, μάρτυρας ζωντανός της ίδρυσης της πόλης κατά την Τουρκοκρατία. Στα νερά της Αράπιτσας γράφτηκαν στιγμές απαράμιλλου ηρωισμού και αυτοθυσίας στην Επανάσταση. Με τα ίδια νερά λειτούργησε μισό αιώνα αργότερα το πρώτο εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας στην οθωμανική Μακεδονία, εγκαινιάζοντας μια εποχή βιομηχανικής πρωτοπορίας για την πόλη και όλη την Βόρεια Ελλάδα. Στα αρχοντικά σπίτια της Νάουσας αποφασίστηκαν και σχεδιάστηκαν οι πολεμικές επιχειρήσεις του Μακεδονικού Αγώνα στο Βέρμιο και στον Βάλτο των Γιαννιτσών. Από εδώ εξάγεται σε όλον τον κόσμο αιώνες τώρα το κορυφαίο ίσως κόκκινο ελληνικό κρασί, το ξινόμαυρο της Νάουσας.
Με την ιστορία του τόπου της να χάνεται στις απαρχές του μακεδονικού βασιλείου, ευλογημένη από την φύση, περίφημη για το κρασί και τα γεννήματα της γης της, πρωτοπόρα στην εκβιομηχάνιση, δοξασμένη για τους αγώνες της για λευτεριά, η Νάουσα μετρά πλέον έξι αιώνες ζωής συγχωνεύοντας διαρκώς το παλιό με το σύγχρονο. Κι αν σήμερα τα παλιά εργοστάσια στέκουν πια ανενεργά, νέες χρήσεις βρίσκουν σταδιακά φιλοξενία στους χώρους τους. Στηριγμένη δε στην υπεροχή των ποιοτικών αγροτικών της προϊόντων, στην νέα, δραστήρια γενιά των οινοποιών της και στην μακραίωνη κουλτούρα και την αισθητική των κατοίκων της, η Νάουσα σε καλεί να γνωρίσεις αυτό που τόσο καλά έμαθε ο Αλέξανδρος από τον Αριστοτέλη στον ίδιο τόπο, δύο και πλέον χιλιετίες πριν: το «ευ ζην».
Μίεζα: η ιστορία μιας αρχαίας μακεδονικής πόλης
Στην περιοχή όπου εκτείνεται ο σημερινός δήμος της Νάουσας, στον πυρήνα του αρχαίου μακεδονικού βασιλείου, άκμασε κατά την αρχαιότητα η πόλη της Μίεζας. Το όνομά της το πήρε σύμφωνα με τον αιτιολογικό μύθο από την ομώνυμη κόρη του τοπικού βασιλιά Βέρητα, ενός από τους γιους του μυθικού Μακεδόνα. Η Μίεζα ήταν αδελφή της Βέροιας και του Ολγάνου, ο οποίος μεταμορφώθηκε στο ποτάμι που κυλάει μέσα από την Νάουσα και ονομάζεται σήμερα Αράπιτσα. Η πανέμορφη μαρμάρινη προτομή του κοσμεί το αρχαιολογικό μουσείο της Βέροιας.
Αν και έχουν εντοπιστεί και θέσεις που χρονολογούνται ήδη στην Νεολιθική εποχή, οι σημαντικότεροι προϊστορικοί οικισμοί της περιοχής αναπτύχθηκαν κατά την δεύτερη χιλιετία π.Χ, κυρίως στα πεδινά τμήματα του σημερινού δήμου. Τότε χρονολογείται ο οικισμός στην Τούμπα του Αγγελοχωρίου που έδωσε ευρήματα συνδεδεμένα με έναν ιδιαίτερα ακμαίο πολιτισμό. Οι Μακεδόνες πίστευαν ότι πριν από αυτούς στην ίδια περιοχή ζούσαν οι Φρύγες και ότι εδώ βρίσκονταν οι κήποι του Φρύγα βασιλιά Μίδα με τα περίφημα κι ευωδιαστά εξηντάφυλλα ρόδα. Η μακεδονική πόλη της Μίεζας όμως ιδρύθηκε αρκετά αργότερα, μάλλον κατά τον 7ο αι. π.Χ. Η πόλη αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια (4ος-3ος αι. π.Χ.). Την περίοδο αυτή και κυρίως αμέσως μετά την μεγάλη εκστρατεία που έφερε τους Μακεδόνες στα πέρατα του κόσμου η Μίεζα φθάνει στην μέγιστη ακμή της. Ο σημαντικότερος κάτοικός της που γνωρίζουμε από την ιστορία υπήρξε ο Πευκέστας. Ήταν από τους στενούς συνεργάτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πιθανώς ήταν και συνομήλικος του Μακεδόνα βασιλιά. Ίσως μάλιστα είχε διατελέσει κι αυτός μαθητής του Αριστοτέλους στο Νυμφαίον της Μίεζας.
Από τα κτήρια της αρχαίας Μίεζας τίποτα δεν μιλά για την ζωή των ανθρώπων της εποχής καλύτερα από τις κατοικίες των νεκρών, τους τάφους. Σημαντικότερος όλων είναι ο λεγόμενος Μακεδονικός Τάφος της Κρίσεως που πήρε το όνομά του από την ζωγραφική παράσταση της πρόσοψης. Σ’ αυτήν εικονίζεται ο νεκρός με πολεμική εξάρτυση να οδηγείται από τον Ψυχοπομπό Ερμή ενώπιον των δύο δικαστών του Κάτω Κόσμου, του Αιακού και του Ραδάμανθυ. Η εικαστική αυτή απόδοση του ορφικού στην σύλληψή του και πλατωνικού στην έκφρασή του μύθου της κρίσης των νεκρών μαρτυρά την βαθιά φιλοσοφική παιδεία του νεκρού αλλά και τις μεταφυσικές του ανησυχίες.
Άλλα αξιοσημείωτα ταφικά οικοδομήματα της Μίεζας είναι ο Μακεδονικός Τάφος των Ανθεμίων και ο Μακεδονικός τάφος των αδελφών Λύσωνα και Καλλικλή, αμφότεροι με υπέροχα διατηρημένες τοιχογραφίες της ελληνιστικής εποχής. Κοντά τους βρίσκεται ο μικρός Μακεδονικός τάφος του Κίνχ. Στην ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται αγροτικές επαύλεις με ενδιαφέροντα ψηφιδωτά. Τότε ανακατασκευάζεται και το αρχαίο θέατρο, παίρνοντας την τελική του μορφή. Από την Μίεζα των παλαιοχριστιανικών χρόνων (6ος αι.) προέρχεται η βασιλική στην θέση Παλιοκκλήσι.
Το παλιότερο και σπουδαιότερο διαχρονικά μνημείο της Μίεζας βρίσκεται λίγο έξω από τα όρια του αρχαίου άστεως, στην σημερινή θέση Ισβόρια, δίπλα στον ελισσόμενο και ορμητικό Όλγανο (σημ. Αράπιτσα), μέσα σε ένα θεσπέσιο τοπίο με αναβλύζοντα νερά, οργιαστική βλάστηση και σπηλαιώδη ανοίγματα. Πρόκειται για το ιερό των Νυμφών, γυναικείων θεοτήτων της φύσης που λατρεύονταν συνήθως σε σπηλιές ή κοντά σε πηγές. Η λατρευτική χρήση του χώρου χρονολογείται ήδη στην αρχαϊκή εποχή. Όμως το μέρος αυτό έμελλε να αποκτήσει οικουμενική και διαχρονική σημασία ως εμβληματικός τόπος συνδεδεμένος στην συνείδηση των ντόπιων και των αρχαίων συγγραφέων με το σχολείο όπου ο Αριστοτέλης δίδαξε τον έφηβο Αλέξανδρο και μια ομάδα νεαρών γόνων ευγενών μακεδονικών οικογενειών. Όλοι μαζί έζησαν από το 342 π.Χ. και για τέσσερα χρόνια την γοητευτική περιπέτεια της κατάκτησης της γνώσης, πριν οι δρόμοι του δασκάλου και των μαθητών χωρίσουν και ο Αριστοτέλης κατακτήσει τα υψηλότερα σκαλιά του επιστητού, ο δε Αλέξανδρος ολόκληρο σχεδόν τον γνωστό τότε κόσμο. Για αιώνες αργότερα οι κάτοικοι της περιοχής ζούσαν με την ανάμνηση της συνύπαρξης των δύο αυτών κορυφαίων ιστορικών προσωπικοτήτων στον χώρο του Νυμφαίου, όπου κατά τη διήγηση του Πλουτάρχου και στις μέρες του ακόμα έδειχναν με περηφάνια τις λίθινες καθέδρες και τους υπόσκιους περιπάτους του Αριστοτέλη. Σήμερα πάντως γνωρίζουμε ότι η Σχολή ήταν ένα ευρύτερο συγκρότημα κτηρίων, εκτεινόμενο σε αρκετά μεγάλη έκταση περιλαμβάνοντας τόσο το θέατρο της Μίεζας όσο και το παρακείμενό του δημόσιο κτήριο που έχει ευφυώς ταυτιστεί με το γυμνάσιον, όπου ασκούνταν σωματικά αλλά και εκπαιδεύονταν στα γράμματα οι νεαροί μαθητές του Αριστοτέλους.
Κατά την περίοδο της όψιμης αρχαιότητας (3ος -7ος) οι επιδρομές Γερμανικών αρχικά και Σλαβικών αργότερα φύλων οδήγησαν στην συρρίκνωση και τελικά στην εγκατάλειψη της Μίεζας. Οι κάτοικοι της περιοχής αναζήτησαν ασφαλέστερες θέσεις στο Βέρμιο, όπου θα τους βρούμε, όταν οι Οθωμανοί κατακτούν την Μακεδονία τον 15ο αι. Τότε περίπου ιδρύεται η σημερινή πόλη της Νάουσας. Στην προφορική παράδοση ως οικιστής φέρεται ο Οθωμανός μπέης των Γιανιτσών και κατακτητής της κεντρικής Βαλκανικής Γαζή Εβρενός. Εντυπωσιασμένος από την ομορφιά της περιοχής, ζήτησε από τον Σουλτάνο την άδεια να κτίσει μια καινούργια πόλη σε έκταση ίση με το τομάρι ενός βουβαλιού! Η άδεια δόθηκε και ο δαιμόνιος Τούρκος μπέης έλαβε το τομάρι του ζώου και το έκοψε σε λεπτή δερμάτινη λωρίδα. Περιέβαλε έναν χώρο βόρεια της Αράπιτσας με την λωρίδα, δένοντάς την σε τέσσερα παλούκια που έμπηξε στο έδαφος. Αυτά, σαν από θαύμα, έβγαλαν ρίζες και έτσι φύτρωσαν τα τέσσερα πλατάνια που σημείωναν τα όρια της παλιότερης Νάουσας. Από τα πλατάνια αυτά σώζεται σήμερα μόλις το ένα, ο Στραβός Πλάτανος κοντά στην Αγία Παρασκευή. Μέσα στα όρια που διέγραφαν οι τέσσερις πλάτανοι συνοικίστηκαν οι Χριστιανοί κάτοικοι των γύρω ορεινών οικισμών. Και η πόλη ονομάστηκε Νάουσα, αν και συχνά μαρτυρείται με το όνομα Νιά(γ)ουστα.
Η Νάουσα προικίστηκε από τους Οθωμανούς με ιδιαίτερα πολιτικά και οικονομικά προνόμια όπως η αυτοδιοίκηση, η μερική φορολογική ατέλεια, η προστασία της χάρη στην οικογένεια των Εβρενός και τον Σουλτάνο. Μ’ αυτά επιδιωκόταν η γρήγορη και απρόσκοπτη ανάπτυξη της περιοχής και η μεγιστοποίηση των προσόδων από αυτήν. Παρότι όμως η πόλη συνοικίστηκε με την πρωτοβουλία των Οθωμανών, φαίνεται εξαρχής πως είχε ελληνικό και χριστιανικό χαρακτήρα. Ο τρόπος της οριοθέτησής της μαρτυρείται ήδη από τα αρχαία χρόνια, ειδικά όμως στην Νάουσα, ο καθορισμός της θέσης των τεσσάρων πλατάνων έδειξε ότι οι δύο γραμμές που ενώνουν τα σημεία τους στον χώρο σχηματίζουν έναν νοητό σταυρό. Αυτό σημαίνει ότι από την ίδρυσή της κιόλας η Νάουσα ήταν μια σταυρωμένη, άρα καθαγιασμένη, προστατευμένη από τον Θεό, χριστιανική πόλη. Έτσι ίσως εξηγείται γιατί ήδη από την αρχή η παρουσία των Μουσουλμάνων στην πόλη ήταν ισχνή, κατέληξε δε κατά τον 17ο αι. να γίνει σχεδόν μηδενική.
Η περίοδος της Τουρκοκρατίας
Λόγω των ιδιαίτερων προνομίων της η Νάουσα άκμασε πολιτικά, οικονομικά και πνευματικά, ειδικά κατά τον 18ο αι. Οι κάτοικοί της, απολαμβάνοντας ένα σύστημα κοινοτικής αυτοδιοίκησης, διέπρεψαν στους τομείς της γεωργίας, της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Το ναουσαίικο κρασί, παραγόμενο από την τοπική ποικιλία ξινόμαυρο θεωρούνταν από τα κορυφαία στην οθωμανική αυτοκρατορία, ενώ σημαντικές ήταν οι πρόσοδοι των Ναουσαίων από την εκμετάλλευση των υδατοπτώσεων και την εμπορία μεταποιημένων αγροτοκτηνοτροφικών προϊόντων. Τα πλούτη που εισέρρεαν δεν επενδύονταν μόνο σε ιδιωφελείς σκοπούς, αλλά συχνά δωρίζονταν και στην ίδια την κοινότητα για κοινωφελή έργα, όπως η ανέγερση εκκλησιών και η λειτουργία σχολείων. Έτσι, ο πλούτος της πόλης συντέλεσε και στην πνευματική άνοδο των κατοίκων της. Ήδη κατά τον 16ο αι. στην περιοχή δρα μια πνευματική φυσιογνωμία ανυπέρβλητου κύρους, ο πολιούχος της Νάουσας Όσιος Θεοφάνης. Με το έργο και κήρυγμά του στέριωσε την πίστη των Ναουσαίων και θεμελίωσε έναν πνευματικό κύκλο που αποτέλεσε την μαγιά για την εκπαιδευτική πρόοδο των επόμενων αιώνων. Στις αρχές του 18ου αι. χρονολογείται η δράση του σημαντικότερου λόγιου της Νάουσας, του Αναστάσιου Μιχαήλ, που διετέλεσε καθηγητής σε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα του εξωτερικού. Την ίδια περίοδο κι αργότερα γνωρίζουμε ότι στην πόλη λειτουργούν σχολεία και δραστηριοποιούνται τοπικοί αλλά και ξένοι διδάσκαλοι. Έτσι, δικαιολογείται απόλυτα ο χαρακτηρισμός της Νάουσας ως ελεύθερης μητρόπολης των Χριστιανών δυτικά του Αξιού (Φρανσουά Πουκεβίλ).
Η Επανάσταση και ο Χαλασμός της Νάουσας
Τον Φλεβάρη του 1822 η περιοχή του Βερμίου και του Ολύμπου συγκλονίζεται από την έκρηξη της επανάστασης εναντίον των Τούρκων. Κέντρο της εξέγερσης αναδεικνύεται η αμιγώς ελληνική Νάουσα με αρχηγούς τον Ζαφειράκη Λογοθέτη και τον Αναστάσιο Καρατάσο. Οι επαναστάτες μετά από την ανεπιτυχή προσπάθεια κατάληψης της Βέροιας συμπτύχθηκαν στην οχυρωμένη Νάουσα, όπου είχαν συγκεντρωθεί και πληθυσμοί από τα γύρω χωριά. Παρά την ηρωική αντίσταση των επαναστατών η πόλη υπέκυψε στις ανώτερες αριθμητικά τουρκικές δυνάμεις προς το τέλος της εβδομάδας της Διακαινησίμου και παραδόθηκε στην λεηλασία. Χιλιάδες κάτοικοί της αιχμαλωτίστηκαν τότε ή θανατώθηκαν. Μέσα στον χαμό, δεκατρείς γυναίκες με τα παιδιά τους εγκλωβίστηκαν στο δυτικό άκρο της πόλης στην περιοχή Στουμπάνοι, έχοντας μπροστά τους τα αφρισμένα νερά της Αράπιτσας και πίσω τους τις ορδές των Τούρκων. Προτίμησαν την παγωμένη αγκαλιά του ποταμού από την ατιμωτική αγκαλιά των εχθρών τους. Μαρτυρικό θάνατο βρήκαν και οι γυναίκες των αρχηγών της επανάστασης που σύρθηκαν αλυσοδέσμιες στην Θεσσαλονίκη. Ο ίδιος δε ο Ζαφειράκης σκοτώθηκε προσπαθώντας να διαφύγει. Από την άλλη ο Καρατάσος με τα διασωθέντα στρατιωτικά σώματα των επαναστατών συνέχισαν την δράση τους στην Ν. Ελλάδα. Όσοι από τους κατοίκους γλίτωσαν και παρέμειναν στην Μακεδονία περιπλανήθηκαν για αρκετά χρόνια πριν αμνηστευτούν και επιστρέψουν στην κατεστραμμένη πόλη. Για τον ηρωισμό των κατοίκων απέναντι σε έναν πανίσχυρο αντίπαλο και την συνεισφορά τους στον Αγώνα για την Ανεξαρτησία από τον Τουρκικό ζυγό η Νάουσα είναι η μόνη πόλη που φέρει τον τίτλο «Ηρωική», με Βασιλικό Διάταγμα από το 1955. Η Εκκλησία δε, τιμώντας τους Ναουσαίους που προτίμησαν να πεθάνουν παρά να αλλαξοπιστήσουν, ανακήρυξε τους νεκρούς αγίους νεομάρτυρες.
Το 1830 ο Σουλτάνος εξέδωσε το φιρμάνι της αμνηστίας, με το οποίο όσοι Ναουσαίοι γλίτωσαν μπορούσαν πλέον να επιστρέψουν στην ερειπωμένη πόλη και να διεκδικήσουν από την αρχή τις περιουσίες τους. Αρκετοί διασωθέντες Ναουσαίοι επέστρεψαν τότε στην πόλη και μαζί τους αρκετοί κάτοικοι των γύρω οικισμών του Βερμίου. Αυτοί αποτέλεσαν την πρώτη μαγιά του μετεπαναστατικού πληθυσμού της Νάουσας. Μαζί όμως με τους Χριστιανούς κατοίκους το φιρμάνι καθόριζε ότι θα εγκατασταθούν στην νέα συνοικία, ψηλά στον μαχαλά του Αγίου Δημητρίου, και 100 οικογένειες Τούρκων. Αυτοί ίδρυσαν το Τζαμί τους στα ερείπια του καθεδρικού ναού. Ήταν η πρώτη φορά που τουρκικός πληθυσμός διέμενε στην πόλη μετά από αιώνες.
Παρ’ όλα αυτά οι Χριστιανοί της Νάουσας, οργανωμένοι όπως και παλιότερα στην ιδιαίτερή τους αυτοδιοικούμενη κοινότητα και με την συμβολή της Εκκλησίας κατάφεραν σταδιακά να φθάσουν στο επίπεδο της πρότερης ακμής. Κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. τα κέρδη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, η οποία στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό και στην εκμετάλλευση των υδατοπτώσεων, επενδύθηκαν στην ανάπτυξη της βιομηχανίας. Η πρώτη βιομηχανική μονάδα της οθωμανικής Μακεδονίας, η κλωστοϋφαντουργία Λόγγου, Κύρτση και Τουρπάλη, ιδρύθηκε στην Νάουσα το 1874. Στον επόμενο μισό αιώνα πολλά ακόμα εργοστάσια Ναουσαίων επιχειρηματιών θα ιδρυθούν στην πόλη, εκμεταλλευόμενα τον «λευκό άνθρακα» της Αράπιτσας. Η Νάουσα κατέστη κέντρο της κλωστοϋφαντουργίας στην Ελλάδα με εκατοντάδες εργάτες να συρρέουν από την γύρω περιοχή.
Μετά το 1878 εντάθηκαν οι εθνοτικοί ανταγωνισμοί στην Μακεδονία, που ήταν τότε ένα μωσαϊκό εθνοτήτων. Τα αντικρουόμενα συμφέροντα Βουλγάρων και Ελλήνων θα οδηγήσουν τις δύο κοινότητες σε μια ανοικτή ιδεολογική αρχικά και πολεμική τελικά σύγκρουση. Κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908) η Νάουσα αναδείχθηκε σε επιχειρησιακό κέντρο των Ελλήνων. Περιοχές όπως το Σέλι, το Αρκουδοχώρι και το Γιαννακοχώρι, η μονή του Προδρόμου, ο λόφος της Χοντροσούγκλας διατηρούνται ακόμη στην συλλογική μνήμη ως τοπόσημα του Μακεδονικού Αγώνα στην Νάουσα.
Τελικά η απελευθέρωση της πόλης επήλθε με τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο, τον Οκτώβρη του 1912. Η παύση της τουρκικής αρχής και η ένταξη της Νάουσας στο ελληνικό βασίλειο επέφερε δραματικές αλλαγές στην κοινωνία, την οικονομία και την διοίκηση. Σ’ αυτές συνέτειναν και οι διάφορες περιπέτειες της χώρας κατά τον 20ο αι., όπως η άφιξη νέων πληθυσμιακών ομάδων (Πόντιοι, Θρακιώτες, Μικρασιάτες) κατά την δεκαετία του 1920, η οικονομική δυσπραγία της δεκαετίας του 1930, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, μα κυρίως ο Εμφύλιος που ακολούθησε.
Η σύγχρονη Νάουσα
Κατά την μεταπολεμική περίοδο η διαδικασία του εκσυγχρονισμού προχώρησε με γοργά βήματα. Η εξειδίκευση των αγροτών της Νάουσας στην οπωροκαλλιέργεια, αλλά και η ανακαίνιση των κατεστραμμένων από τον Εμφύλιο βιομηχανικών μονάδων έδωσαν νέα δυναμική στην οικονομία της περιοχής για πολλές δεκαετίες. Η βελτίωση των οδικών υποδομών και η σταδιακή αντικατάσταση των κατοικιών άλλαξαν για πάντα την εικόνα την εικόνα της πόλης και των χωριών της. Σήμερα η οικονομική δραστηριότητα κλίνει προς την παροχή υπηρεσιών, κυρίως στον τουρισμό. Με τον τουρισμό αρχίζει να συνδέεται και η αγροτική και μεταποιητική παραγωγή της πόλης, ιδιαίτερα η ακμάζουσα τα τελευταία χρόνια, δυναμική τοπική οινοποιία, η οποία ανακαινίζει την μακρόχρονη παράδοση προσφέροντας την κλασική ΝΑΟΥΣΑ σε ποικίλες παραλλαγές. Αυτή είναι άλλωστε και η ουσία της Νάουσας διαχρονικά: μια πόλη, αμέτρητες όψεις.
Αξιόλογοι Ναουσαίοι
Ζήσης Καραδήμος, κλέφτης, επαναστάτης
Αναστάσιος Μιχαήλ, λόγιος
Βασίλειος Ρομφέης, κλέφτης
Αναστάσιος Καρατάσος, στρατηγός του 1821
Ζαφειράκης Θεοδοσίου, πρόκριτος, οπλαρχηγός του 1821
Στογιάννης Δήμου, οπλαρχηγός του 1821
Ιωάννης Σημανίκας, Μακεδονομάχος οπλαρχηγός
Επαμεινώνδας Γκαρνέτας, Μακεδονομάχος οπλαρχηγός
Μιχαηλ Κ. Γεωργιαδης, πρόκριτος, Έφορος των Σχολείων στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα
Σχόλια