Η Λίμνη Κουρνά: Η μοναδική φυσική λίμνη γλυκού νερού της Κρήτης
Η λίμνη Κουρνά αποτελεί τη μοναδική φυσική λίμνη γλυκού νερού στο νησί της Κρήτης. Στην αρχαιότητα αναφέρεται από τον Στέφανο τον Βυζάντιο με την ονομασία Κορήσια, και, σύμφωνα με την παράδοση, στην περιοχή υπήρχε αρχαίος ναός αφιερωμένος είτε στην Κορήσια Αθηνά είτε στον Ίππο και την Κόρη. Από τα ονόματα αυτά θεωρείται ότι προέκυψε και η αρχαία ονομασία Ιπποκορώνα, η οποία με την πάροδο των αιώνων παραφράστηκε στη σημερινή μορφή Αποκόρωνας.
Η μετονομασία της λίμνης από Κορησσία σε Κουρνά αποδίδεται στην περίοδο της Αραβοκρατίας στην Κρήτη. Η προέλευση του σημερινού ονόματος παραμένει ασαφής· κατά μία εκδοχή προέρχεται από αραβική λέξη που σημαίνει «λίμνη» ή «λουτήρας», ενώ κατά άλλη θεωρείται παράφραση της ελληνικής λέξης κρουνός.
Η λίμνη βρίσκεται στα ανατολικά του νομού Χανίων, κοντά στα όρια με τον νομό Ρεθύμνου, εντός των ορίων του δήμου Αποκορώνου, και απέχει περίπου 2,5 χιλιόμετρα από τη θάλασσα. Το κοντινότερο χωριό είναι το Μουρίο, σε απόσταση περίπου 2 χιλιομέτρων από τον παραθαλάσσιο οικισμό της Γεωργιούπολης. Η λίμνη είναι κτισμένη στις βόρειες υπώρειες των Λευκών Ορέων.
Το υψόμετρο και οι διαστάσεις της λίμνης μεταβάλλονται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, με αποτέλεσμα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες να αποκαλύπτεται η αμμώδης όχθη της. Το μέγιστο μήκος της φθάνει τα 1.087 μέτρα και το μέγιστο πλάτος τα 880 μέτρα, ενώ η μέγιστη επιφάνειά της καλύπτει 579 στρέμματα. Το βάθος της φτάνει έως και τα 22,5 μέτρα και η επιφάνειά της βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 20 μέτρων πάνω από τη στάθμη της θάλασσας.
Η λίμνη παρουσιάζει σχήμα που θυμίζει αχλάδι, με μια επιμήκη απόφυση να καταλήγει σε τεχνητό φράγμα ρύθμισης της ροής των υδάτων, το οποίο κατασκευάστηκε το 1962 από την Υπηρεσία Εγγείων Βελτιώσεων του Υπουργείου Γεωργίας.
Η λίμνη Κουρνά σχηματίστηκε εντός φυσικού κοιλώματος, το οποίο προέκυψε από καρστικό βύθισμα του εδάφους. Στα νερά της φιλοξενείται σημαντική ιχθυοπανίδα, με κύριο είδος το χέλι (Anguilla anguilla), το οποίο εμφανίζεται στη λίμνη σε νεαρή ηλικία για να ολοκληρώσει τον κύκλο της ανάπτυξής του.
Αξιοσημείωτη είναι και η παρουσία της σπάνιας για το νησί αθερίνας (Atherina boyeri) καθώς και της ποταμοσαλιάρας (Blennius fluviatilis). Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, η οικολογική ισορροπία της λίμνης έχει διαταραχθεί εξαιτίας της εισαγωγής ξενικών ειδών, όπως το κοινό χρυσόψαρο (Carassius auratus), η παρουσία του οποίου αποδίδεται σε ανθρώπινη παρέμβαση. Παρόμοιο παράδειγμα αποτελεί και το κουνουπόψαρο (Gambusia affinis), το οποίο εισήχθη σκόπιμα για την καταπολέμηση των κουνουπιών.
Η ερπετοπανίδα της περιοχής περιλαμβάνει είδη όπως η τρανόσαυρα (Lacerta trilineata trilineata), το αγιόφιδο (Telescopus fallax fallax) και μια σπάνια δίχρωμη χελώνα (Malaclemys terrapin). Η ορνιθοπανίδα της λίμνης είναι εξίσου πλούσια, με χαρακτηριστικά είδη τις κοινές πάπιες, τις βαλτόπαπιες (Aythya nyroca), τις πορφυροτσικνιές (Ardea purpurea), τις αργυροτσικνιές (Egretta alba), τις νερόκοτες (Gretta garzetta), τις φερεντίνιες (Netta rufina), τις χαλκόκοτες (Plegadis falcinellus) και τους κορμοράνους (Phalacrocorax carbo).
Η χλωρίδα της λίμνης περιλαμβάνει ενδημικά φυτά της Κρήτης και της ανατολικής Μεσογείου. Οι γύρω λοφώδεις εκτάσεις καλύπτονται από αραιή βλάστηση, κυρίως πουρνάρια και φρύγανα. Η λίμνη τροφοδοτείται από δύο υπόγειες πηγές και από επιφανειακά νερά. Κατά τη θερινή περίοδο, όταν η στάθμη υποχωρεί, γίνεται ορατή η πηγή Μάτι (ή Αμάτι).
Η Κουρνά αποτελεί σημαντικό ενδιάμεσο σταθμό για τα αποδημητικά πτηνά και έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000 ως προστατευόμενη Περιοχή Προστασίας Ορνιθοπανίδας. Η παρόχθια βλάστηση βρίσκεται σε ικανοποιητική κατάσταση, ιδίως στις ανατολικές και νότιες όχθες της λίμνης.
Ο όγκος του νερού κατά τους θερινούς μήνες ανέρχεται περίπου στα 7,5 εκατομμύρια κυβικά μέτρα, ενώ τα νερά της καταλήγουν στο Κρητικό Πέλαγος μέσω του ποταμού Δέλφινα ή Αλμυρού, μήκους πέντε χιλιομέτρων.
Παρά την αξιόλογη οικολογική της σημασία, η λίμνη Κουρνά αντιμετωπίζει αυξανόμενες πιέσεις από την τουριστική και οικιστική ανάπτυξη της περιοχής. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες επιβαρύνουν τον υδροβιότοπο με απορρίμματα και λύματα, διαταράσσοντας τη φυσική του ισορροπία. Παρά ταύτα, η ποιότητα των υδάτων παραμένει κατάλληλη για κολύμβηση και η συνολική περιβαλλοντική κατάσταση της λίμνης χαρακτηρίζεται ως γενικά καλή.
Ωστόσο, παραμένουν υπαρκτοί οι κίνδυνοι υποβάθμισης, εξαιτίας διαφόρων παρεμβάσεων. Η κακή κατασκευή του φράγματος, που δεν επιτρέπει τον επαρκή έλεγχο της εκροής των νερών, οι ανεξέλεγκτες αντλήσεις για άρδευση και ύδρευση, καθώς και οι αποθέσεις φερτών υλών, έχουν επιφέρει σημαντικές μεταβολές στα υδρολογικά και βαθυμετρικά χαρακτηριστικά της λίμνης.
Η ημιορεινή και πεδινή έκταση που περιβάλλει τη λίμνη Κουρνά, μαζί με τους εποχικούς χειμάρρους της περιοχής, έχει αναγνωριστεί ως σημαντικός φυσικός βιότοπος στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος CORINE. Σύμφωνα με το Τμήμα Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, η ανάγκη για την προστασία του τοπίου από την ανεξέλεγκτη δόμηση και την τουριστική εκμετάλλευση είναι άμεση και επιτακτική, καθώς η περιοχή παρουσιάζει σαφείς ενδείξεις περιβαλλοντικής υποβάθμισης.
Πέραν των ειδών που ζουν εντός της λίμνης, έχουν καταγραφεί πάνω από 40 είδη πτηνών και πολυάριθμα είδη ερπετών στο ευρύτερο οικοσύστημα. Στο πλαίσιο του δικτύου Natura 2000, η προστατευόμενη ζώνη περιλαμβάνει τη λίμνη Κουρνά, τη διαδρομή του ποταμού Αλμυρού και τις εκβολές του. Στην περιοχή αυτή έχουν εντοπιστεί πάνω από 130 είδη ορνιθοπανίδας, υπογραμμίζοντας τη ζωτική της σημασία ως καταφύγιο άγριας ζωής. Οι κυριότερες απειλές εντοπίζονται στην ξενοδοχειακή ανάπτυξη και στη διαρκή άσκηση κυνηγετικών δραστηριοτήτων.
Στην ίδια γεωγραφική ενότητα ανήκει και μια άλλη προστατευόμενη περιοχή του προγράμματος CORINE, η οποία εκτείνεται στον υγροβιότοπο και την παραλιακή ζώνη του ρέματος Δελφίνα, πλησίον του οικισμού Ασπρουλιών. Παρά τις πιέσεις από γεωργικές απορροές και την κατασκευή ξενοδοχειακού συγκροτήματος στις εκβολές, η περιβαλλοντική κατάσταση του υγροτόπου αξιολογείται ως καλή, με την ανάγκη διατήρησης και προστασίας να χαρακτηρίζεται ως υψηλής προτεραιότητας.
Η παράκτια ζώνη της ανατολικής Κρήτης, που εκτείνεται από την είσοδο του κόλπου της Σούδας μέχρι τη χερσόνησο του Δράπανου, και περιλαμβάνει τόσο τη μεσόγεια όσο και την παραθαλάσσια περιοχή πέριξ της λίμνης Κουρνά, αποτελεί οικολογικά ενοποιημένη ενότητα μεγάλης σημασίας. Η περιοχή διακρίνεται για τον πλούτο του υπόγειου και επιφανειακού υδροφόρου ορίζοντα, τη συνεχή παρουσία υδρόφιλων φυτικών ειδών και την έντονη βιοποικιλότητα.
Εδώ απαντώνται μοναδικά ή σπάνια είδη, όπως:
-
η δενδροειδής ευφορβία (Euphorbia dendroides),
-
ο κρητικός φοίνικας (Phoenix theophrasti),
-
η λέμνα ή φακή του νερού (Lemna minor),
-
η κρητική φτελιά (Ulmus minor subsp. minor), ενδημική της περιοχής.
Απειλούμενα ή σπάνια είδη της πανίδας περιλαμβάνουν την καστανόσαυρα ή σιλιβούτι (Podarcis erhardii), τη θαλάσσια χελώνα Καρέττα-Καρέττα (Caretta caretta), ενδημικά είδη νυχτερίδας, όπως το πέταλο του μεγάλου αλόγου (Rhinolophus ferrumequinum), και πιθανώς τον ασφάλακα ή μικροτυφλοποντικό (Spalax leucodon).
Σημαντικά είδη της χλωρίδας περιλαμβάνουν:
-
τον κρίνο της άμμου (Pancratium maritimum), ο οποίος απειλείται από την απώλεια των αμμωδών βιοτόπων του,
-
το κολχικό το μακρόφυλλο (Colchicum macrophyllum), ενδημικό και προστατευόμενο φυτό του Αιγαίου,
-
το αγριομάρουλο (Lactuca acanthifolia),
-
και την κρητική κράμβη (Brassica cretica), που εντοπίζεται και σε περιοχές του Λιβάνου, πέραν του Αιγαίου.
Η λίμνη Κουρνά αποτελεί σήμερα έναν από τους πλέον δημοφιλείς προορισμούς παραθερισμού στη βόρεια Κρήτη, προσελκύοντας πλήθος επισκεπτών που αναζητούν χαλάρωση, φυσιολατρική εξερεύνηση και γεωλογικό ενδιαφέρον. Η τουριστική ανάπτυξη της περιοχής είναι αισθητή, καθώς η λίμνη προτείνεται ως ιδανικός τόπος εκδρομής και περιπάτου, συνδυάζοντας την ομορφιά του τοπίου με την προσβασιμότητα και τις βασικές υποδομές.
Οι επισκέπτες μπορούν να απολαύσουν υδροποδήλατα στα γαλήνια νερά της λίμνης, ενώ περιμετρικά λειτουργούν χώροι εστίασης και καφετέριες, που εξυπηρετούν τις ανάγκες των λουομένων και των φυσιολατρών. Το χωριό Κουρνάς, με την παραδοσιακή του αρχιτεκτονική και τη διατήρηση του αυθεντικού χαρακτήρα του, συμβάλλει στη διατήρηση της ιστορικής και πολιτιστικής ταυτότητας της περιοχής. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της Κρητικής Επανάστασης του 1866, ο Κουρνάς αποτέλεσε την έδρα της επαναστατικής κυβέρνησης, γεγονός που προσδίδει ιδιαίτερη ιστορική σημασία στον οικισμό.
Η λίμνη Κουρνά, εκτός από τη φυσική και οικολογική της αξία, περιβάλλεται και από έναν αχλύ μυστηρίου που γεννά η τοπική προφορική παράδοση. Δύο κυρίαρχοι λαϊκοί θρύλοι επιχειρούν να ερμηνεύσουν τη δημιουργία της, προσδίδοντάς της μια σχεδόν μυθολογική υπόσταση.
Ο δεύτερος θρύλος συνδέεται με τη θεϊκή τιμωρία των κατοίκων ενός χωριού, οι οποίοι είχαν ξεστρατίσει από τον "σωστό δρόμο". Η οργή του Θεού εκδηλώθηκε μέσα από κατακλυσμιαίες βροχές που κατέκλυσαν την περιοχή, πνίγοντας τους κατοίκους και σχηματίζοντας τη λίμνη. Η μόνη που σώθηκε, λένε, ήταν η κόρη του παπά, η οποία εμφανίζεται ακόμη και σήμερα –σύμφωνα με τη δοξασία– ως οπτασία να κάθεται σε βράχο στη λίμνη και να χτενίζει τα μαλλιά της.
Η τοπική λαογραφία αποδίδει στη λίμνη Κουρνά και μια σειρά από μεταφυσικά χαρακτηριστικά. Πολλοί πιστεύουν πως η λίμνη είναι "άπατη" και "αματάτη", δηλαδή δίχως πυθμένα, κάτι που αποδίδεται στους διαδοχικούς γαλάζιους χρωματικούς κύκλους που εμφανίζονται στα νερά της, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση απύθμενου βάθους.
Επιπλέον, υποστηρίζεται πως στον χώρο αναπτύσσονται ηλεκτρομαγνητικά πεδία, τα οποία ενδέχεται να προκαλούν αναστάτωση ή έντονη ψυχοσωματική αίσθηση σε κάποιους από τους λουόμενους. Οι εμπειρίες αυτές, αν και ανεπιβεβαίωτες επιστημονικά, ενισχύουν την αίσθηση μυστηρίου που περιβάλλει τη λίμνη και την καθιστούν όχι μόνο γεωλογικό και τουριστικό προορισμό, αλλά και τόπο λαϊκής φαντασίας και συλλογικής μνήμης.
Σχόλια