Περικλής Ζερλέντης

Ο Περικλής Ζερλέντης (1852– 5 Ιουνίου 1925.) ήταν λόγιος, ιστορικός και ερευνητής της μεσαιωνικής Ελλάδος.

Ο Περικλής Ζερλέντης, εξέχων λόγιος και ιστοριοδίφης, γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου στις 26 Αυγούστου του 1852. Καταγόταν από παλαιά και επιφανή οικογένεια της Χίου: ο πατέρας του, Γεώργιος Ζερλέντης, εγκαταστάθηκε στη Σύρο το φθινόπωρο του 1823, ύστερα από τη σφαγή και την καταστροφή της Χίου, που οδήγησε στη διασπορά πολλών αρχοντικών οικογενειών του νησιού.

Ο νεαρός Ζερλέντης, έχοντας λάβει τη βασική του παιδεία στη Σύρο, μετέβη στη Μασσαλία, όπου φοίτησε επί διετία στο εκεί Γαλλικό Λύκειο. Κατόπιν εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο για να εργαστεί στον εμπορικό οίκο των Μαξίμων, διακεκριμένης ελληνικής οικογενείας του εξωτερικού. Πολύ σύντομα, όμως, εγκατέλειψε την εμπορική σταδιοδρομία, καθώς η αγάπη του για την ιστορική έρευνα και την αναδίφηση των πηγών τον κατεύθυνε προς τα πεδία της μεσαιωνικής ιστορίας της Ελλάδος, με ιδιαίτερη έμφαση στις Κυκλάδες.

Με σκοπό την εμβάθυνση της γνώσεώς του και τη συγκέντρωση πρωτογενούς υλικού, περιηγήθηκε σε πλείστες ευρωπαϊκές χώρες – την Ιταλία, τη Γερμανία, την Ολλανδία, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Γαλλία – επισκεπτόμενος βιβλιοθήκες, αρχεία και μοναστικές συλλογές. Το έτος 1883 (και όχι 1833, όπως πιθανώς εκ παραδρομής αναγράφεται σε ορισμένες πηγές), επανήλθε μόνιμα στην Ερμούπολη, την οποία και έλαβε ως αφετηρία των επιτόπιων ερευνών του στα νησιά των Κυκλάδων. Σκοπός του υπήρξε η συστηματική συγκέντρωση χειρογράφων, εγγράφων και λοιπών ιστορικών τεκμηρίων που φώτιζαν τις εποχές της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας στον νησιωτικό χώρο.

Η συνεισφορά του Ζερλέντη στην έρευνα της μεσαιωνικής ιστορίας των Κυκλάδων υπήρξε αθόρυβη αλλά ουσιαστική, ενισχύοντας το έργο μεταγενέστερων μελετητών και προσφέροντας πολύτιμο υλικό στη νεοελληνική ιστοριογραφία.

Κατά το πέρας της μακράς ερευνητικής του πορείας, ο Περικλής Ζερλέντης, παρά το σθένος της επιστημονικής του αφοσίωσης, δεν απέφυγε τις υλικές στερήσεις που συχνά συνόδευαν τη ζωή των λογίων της εποχής του. Υπό την πίεση βιοποριστικών αναγκών, αναγκάστηκε να διαθέσει προς πώλησιν σημαντικό μέρος του πολύτιμου αρχειακού του υλικού — χειρόγραφα και έγγραφα που είχε επί δεκαετίες συλλέξει με επιμέλεια και κόπο. Παρά ταύτα, μέρος του σώματος αυτού διασώθηκε και σήμερα φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, ως πολύτιμη παρακαταθήκη για τη μελέτη της ιστορίας των ελληνικών νησιών κατά την εποχή της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας.

Το συγγραφικό έργο του Ζερλέντη υπήρξε εντυπωσιακά εκτενές, αριθμώντας περί τις εκατόν πενήντα μελέτες, με επίκεντρο τη μεσαιωνική και νεότερη ιστορία του ελληνικού χώρου. Μεταξύ των εκδοτικών του πρωτοβουλιών ξεχωρίζει η διπλή έκδοση της Νησιωτικής Επετηρίδος, έργο επιστημονικής και ιστοριογραφικής σημασίας, το οποίο συνόψιζε το ερευνητικό του πάθος για τις Κυκλάδες και τις λοιπές νήσους του Αρχιπελάγους.

Η ερευνητική του δεινότητα καταγράφεται χαρακτηριστικά σε έργα όπως η μελέτη Αθανάσιος ο Ίμβρου, που δημοσιεύθηκε το 1927 στα Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher, και στις ιστορικές πραγματείες του για τη δυναστεία των τελευταίων Φράγκων δουκών του Αιγαίου, από το 1435 έως το 1565, με ιδιαίτερη έμφαση στον Ιωσήφ Νάκη Ιουδαίο, τελευταίο Φράγκο δούκα της περιόδου 1566–1579, η οποία τυπώθηκε στην Ερμούπολη το 1924 από το τυπογραφείο του Νικολάου Φρέρη. Στο ίδιο πνεύμα εντάσσονται και τα Γράμματα Φράγκων Δουκών του Αιγαίου, που είδαν το φως το 1904 μέσα από τις σελίδες της Byzantinische Zeitschrift.

Η επιστημονική του περιέργεια δεν περιορίστηκε στον νησιωτικό κόσμο. Στο έργο του Ηπειρωτικά Μελετήματα, το οποίο δημοσιεύθηκε το 1888 στο περιοδικό Παρνασσός, εξετάζει με αξιοπιστία την ιστορία του Σουλίου και της Πάργας, καταθέτοντας και μια εκτενή ανάλυση της καταστροφής του Ζαλόγγου. Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1887, είχε επίσης δημοσιεύσει επιτάφιο λόγο του Ιγνατίου, πρώην μητροπολίτη Άρτης και εν συνεχεία Ουγγροβλαχίας, εις μνήμην του στρατηγού Εμμανουήλ Παπαδόπουλου, επίσης στον Παρνασσό.

Σημαντική υπήρξε και η συμβολή του στην ανάδειξη της τοπικής εκκλησιαστικής ιστορίας, όπως μαρτυρούν τα Ιστορικά Σημειώματα εκ του Βιβλίου των εν Νάξω Καπουκίνων (1647–1753) και οι Ιστορικαί Έρευναι περί τας Εκκλησίας των Νήσων της Ανατολικής Μεσογείου, τα οποία εξεδόθησαν στην Ερμούπολη κατά την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Από το ίδιο τυπογραφείο προήλθε και το έργο του Μηλιγγοί και Εζερίται Σλάβοι εν Πελοποννήσω, που πρόσφατα ανατυπώθηκε από τις Αναστατικές Εκδόσεις Δ.Ν. Καραβία (Αθήνα, 2000).

Η αγάπη του για τις Κυκλάδες είναι εμφανής και στο άρθρο του Ναξία νήσος και πόλις, που δημοσιεύθηκε το 1902, ενώ στο Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος του 1926, καταθέτει ένα σπουδαίο τεκμηριωμένο κείμενο με θέμα τα πατριαρχικά γράμματα προς τους νησιώτες σχετικά με την υποταγή στους εκάστοτε κρατούντες. Παράλληλα, σε μελέτες που φιλοξενήθηκαν στον Παρνασσό, όπως αυτή Περί της εν Λιβόρνω ελληνικής σχολής (1805–1835) και Περί του εν Μυκόνω σχολείου του Αγίου Λουκά, καταγράφει την πνευματική ζωή των Ελλήνων της Διασποράς και των νησιών, προσφέροντας ανεκτίμητες πληροφορίες για τη διατήρηση της εθνικής ταυτότητας σε δύσκολες ιστορικές περιόδους.

Τέλος, στο μελέτημά του Περί των δυτικών κοινοτήτων και εκκλησιών του Αιγαίου Πελάγους, δημοσιευμένο το 1885, επεξεργάζεται την ιστορική παρουσία και επιρροή των Δυτικών στον ελλαδικό χώρο, θέμα το οποίο απασχόλησε κατ’ επανάληψιν την έρευνά του. Μέσα από όλα αυτά τα έργα, ο Ζερλέντης κατόρθωσε να αποτυπώσει με ακρίβεια, επιστημονική εντιμότητα και βαθύ σεβασμό προς το παρελθόν, την πολυκύμαντη ιστορία των νησιών του ελληνικού Αρχιπελάγους και των ανθρώπων τους.

Απεβίωσε στην αγαπημένη του Ερμούπολη στις 5 Ιουνίου 1925.

Συγγραφικό έργο

Οι μελέτες του ανέρχονται στις 150. Υπήρξε εκδότης της Νησιωτικής Επετηρίδος σε δύο τόμους.

«Αθανάσιος ο Ίμβρου», Byzantinisch-neugriechische Jahrbucher, τομ. 5 (1927), σελ. 29-35.

Γράμματα των τελευταίων Φράγκων Δουκών του Αιγαίου πελάγους 1435-1565, Ιωσήφ Νάκης Ιουδαίος Δούξ του Αιγαίου πελάγους (1566-1579), Τύποις Νικολάου Γ. Φρέρη, Εν Ερμουπόλει 1924.

«Γράμματα Φράγκων Δουκών του Αιγαίου», Byzantischen Zeitchrift, τόμ. 13 (1904), σελ. 136-157.

«Ηπειρωτικά μελετήματα. Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας υπό έποψιν του αξιοπίστου εξεταζομένη. & Περί της εν Ζαλόγγω καταστροφής», Παρνασσός, τομ. 12 (1888), σελ. 311-324, 366-384.

«Ιγνατίου πρώην μεν Άρτης, είτα δε Ουγγροβλαχίας μητροπολίτου, Λόγος επιτάφιος εις τον στρατηγόν Εμμανουήλ Παπαδόπουλον», Παρνασσός, τομ. 11 (1887), σελ. 201-206.

Ιστορικά σημειώματα εκτου βιβλίου των εν Νάξω Καπουκίνων (1647-1753), 1922.

Ιστορικαί έρευναι περί τας Εκκλησίας των νήσων της Ανατολικής Μεσογείου, Τύποις Νικολάου Γ. Φρέρη, Εν Ερμουπόλει 1913.

Μηλιγγοί και Εζερίται Σλάβοι εν Πελοποννήσω, Τύποις Νικολάου Γ. Φρέρη, Εν Ερμουπόλει 1922. (πρόσφατη έκδοση: Δ.Ν. Καραβία - Αναστατικές Εκδόσεις, Αθήνα 2000. ISBN 9602580747.)

«Ναξία νήσος και πόλις», Byzantischen Zeitchrift, τομ. 11 (1902).

«Πατριαρχών γράμματα προς τους νησιώτας περί δουλικής υποταγής εις τους κρατούντας», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος, τομ. 9 (1926), σελ. 97-116.

«Περί της εν Λιβόρνω ελληνικής σχολής 1805-1835», Παρνασσός, τομ. 9 (1885), σελ. 323-340.

«Περί του εν Μυκόνω σχολέιου του Αγίου Λουκά», Παρνασσός, (1917), σελ. 176-194.

«Περί των δυτικών κοινοτήτων και εκκλησιών του Αιγαίου Πελάγους», Παρνασσός, τομ. 9 (1885), σελ. 125-139