Μάχη του Καλίνοβου, 19 Ιουνίου 1913

Εισαγωγή

Η Μάχη του Καλίνοβου (Κιλκίς–Λαχάνας) ξεκίνησε στις 19 Ιουνίου 1913 (π.η., 2 Ιουλίου νέου ημ.) στη Βόρεια Ελλάδα, μεταξύ των ελληνικών και βουλγαρικών δυνάμεων, αποτελώντας κρίσιμο σημείο του Β’ Βαλκανικού Πολέμου. Η ελληνική νίκη σήμανε την αποτυχημένη προσπάθεια των Βουλγάρων να προελάσουν προς τη Θεσσαλονίκη 

Κεφάλαιο 1: Ιστορικό Πλαίσιο και Πολιτική Ατμόσφαιρα

Μετά την ήττα των Οθωμανών στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο, η σύμπραξη Βουλγαρίας–Σερβίας–Ελλάδας άρχισε να διαλύεται, λόγω συμφερόντων όσον αφορά τη Μακεδονία . Στις 16–17 Ιουνίου, οι Βούλγαροι αιφνιδίασαν προχωρώντας προς Γευγελή και σπάζοντας τις ελληνικές–σερβικές γραμμές . Οι Έλληνες υπό τον βασιλιά Κωνσταντίνο συγκέντρωσαν 8 μεραρχίες και μία ταξιαρχία ιππικού (περίπου 118.000 άνδρες, με 176 πυροβόλα), ενώ ο Γενικός Ιβάνοφ θεωρεί πως διέθετε 75.000 άνδρες με 175 πυροβόλα.

Κεφάλαιο 2

Υπόβαθρο Πεδίο & Τακτικές Θέσεις

Η γεωγραφική διαμόρφωση του μετώπου Καλίνοβου–Κιλκίς–Λαχανά αποτέλεσε κρίσιμο παράγοντα για την εξέλιξη της μάχης. Τα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής, σε συνδυασμό με τις προετοιμασίες των αντιπάλων, διαμόρφωσαν ένα πεδίο μάχης εξαιρετικά δύσκολο για επιθετική ενέργεια — και ιδανικό για καλά οργανωμένη άμυνα.

2.1 Τοπογραφία του Καλίνοβου και Κιλκίς

Το χωριό Καλίνοβο (τότε γνωστό ως Σουλτογιαννέικα) βρίσκεται ανατολικά της πόλης του Κιλκίς. Είναι τοποθετημένο σε σχετικά υψηλό υψόμετρο, με λοφοσειρές που εκτείνονται προς βορρά και ανατολή. Το έδαφος αποτελείται από λόφους, φυσικά χαράκια και πτυχώσεις που προσφέρουν εξαιρετική κάλυψη σε αμυντικούς σχηματισμούς.

Η περιοχή του Κιλκίς καθαυτή είναι χτισμένη σε δύο υψώματα, ενώ προς τα νότια εκτείνεται σε ανοιχτές πεδιάδες, δυσμενείς για επίθεση πεζικού χωρίς κάλυψη. Η πρόσβαση προς την πόλη γίνεται μέσω δύο κυρίων αξόνων: του δρόμου από τη Θεσσαλονίκη (νοτιοδυτικά) και του δρόμου προς το Καλίνοβο και τον Λαχανά (ανατολικά).

Οι Βούλγαροι είχαν επιλέξει τις γραμμές άμυνας τους σε τέτοια υψώματα ώστε να ελέγχουν απόλυτα όλα τα σημεία πρόσβασης — καθιστώντας την ελληνική επίθεση από την πεδιάδα εξαιρετικά δαπανηρή.

2.2 Οχύρωση και Θέσεις των Βουλγάρων

Οι βουλγαρικές δυνάμεις (κυρίως η 3η Ταξιαρχία της 3ης Μεραρχίας Πεζικού) είχαν σταθεροποιήσει τις θέσεις τους σε τριπλή γραμμή χαρακωμάτων. Είχαν ενισχύσει τις αμυντικές θέσεις τους με πρόχειρα αλλά αποτελεσματικά παρατηρητήρια, σκάλες διαφυγής, καμουφλαρισμένα πολυβολεία, και θέσεις βαρέος πυροβολικού.

Το βουλγαρικό δόγμα στη μάχη αυτή βασίστηκε σε αρχές στατικής άμυνας, εστιάζοντας στην κατανάλωση του επιτιθέμενου μέσω συνεχούς φθοράς. Τα χαράγματα τους τοποθετήθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπουν εναλλαγή πυρών από διαφορετικές γωνίες, καλύπτοντας το πεδίο βολής κυκλικά.

Σύμφωνα με βουλγαρικές μαρτυρίες, τα χαρακώματα σχεδιάστηκαν κατά το πρότυπο των ευρωπαϊκών οχυρώσεων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, με πλήρη αξιοποίηση του εδάφους και σχετική αυτάρκεια σε εφόδια, καθώς και με δικτύωση με τηλεφωνική επικοινωνία στα μετόπισθεν.

2.3 Ελληνική Διάταξη Δυνάμεων

Η ελληνική επίθεση οργανώθηκε με βάση την 10η Μεραρχία Πεζικού, υπό τον υποστράτηγο Βίκτωρα Δούσμανη, η οποία είχε την κύρια ευθύνη του τομέα Καλίνοβου–Γευγελής. Παράλληλα, στα δεξιά της επιχειρούσαν η 2η και 3η Μεραρχία (προς Κιλκίς) και η 6η Μεραρχία στο άκρο δεξιό (προς Λαχανά).

Η 10η Μεραρχία κατείχε θέση επιθετικού σχηματισμού μετωπικής διάταξης, με κύριες αποστολές:

Την εξουδετέρωση των βουλγαρικών θέσεων στο ύψωμα Καλίνοβου.

Τη διακοπή της γραμμής ανεφοδιασμού Βουλγάρων προς τα βορειοανατολικά.

Την προώθηση προς Γευγελή, με σκοπό τη διακοπή σύνδεσης με τη Δοϊράνη.

Το ελληνικό πεζικό στηρίχθηκε σε:

Πυκνούς σχηματισμούς λόγχης (κλασική τακτική της εποχής).

Περιορισμένη υποστήριξη πυροβολικού, καθώς η περιοχή δεν ευνοούσε εύκολη προώθηση πυροβόλων σε ελαφρύ έδαφος.

Ταχύ ελιγμό μέσω αναγνώρισης των αδύναμων σημείων του εχθρικού μετώπου.

2.4 Επιχειρησιακές Προκλήσεις

Η κύρια δυσκολία για τις ελληνικές δυνάμεις ήταν η κατά μέτωπο επίθεση σε καλά οργανωμένες θέσεις, χωρίς δυνατότητα υπερκέρασης. Οι Βούλγαροι είχαν πλήρη οπτική κάλυψη της πεδιάδας, κάτι που καθιστούσε κάθε προώθηση του ελληνικού πεζικού τρομακτικά επικίνδυνη.

Πολλές ελληνικές διμοιρίες υπέστησαν βαριές απώλειες προτού πλησιάσουν καν τα πρώτα χαρακώματα. Παράλληλα, η χρήση χαρακωμάτων από τους Βουλγάρους, σε συνδυασμό με το έλλειμμα αντιαρματικών μέσων ή σύγχρονου πυροβολικού εκ μέρους των Ελλήνων, κατέστησε τα πρώτα 24ωρα της μάχης εξαιρετικά αιματηρά.

2.5 Συγκριτικά Πλεονεκτήματα & Αδυναμίες

Στοιχείο	Βουλγαρικές Δυνάμεις	Ελληνικές Δυνάμεις
Θέσεις	Αμυντικές, υψώματα, χαρακώματα	Επιθετικές, πεδινή προσέγγιση
Οχύρωση	Εκτεταμένη, τριπλής γραμμής	Σχεδόν ανύπαρκτη (επιθετικό σχέδιο)
Πυροβολικό	Ποικίλο, καλυμμένο, προρυθμισμένο	Βαρύ, αλλά δύσκολο στη μεταφορά
Πληροφορίες	Άριστη γνώση πεδίου, παρατηρητήρια	Αποσπασματική, βασισμένη σε αναγνώριση
Πειθαρχία	Υψηλή, στρατηγική αμυντικής συγκράτησης	Υψηλό φρόνημα, αλλά απώλειες επηρέαζαν

2.6 Η Ψυχολογία των Μαχητών

Οι Έλληνες στρατιώτες, αν και εξαντλημένοι από τις πορείες και τις διαδοχικές συγκρούσεις του προηγούμενου μηνός, διέθεταν ηθικό υψηλό λόγω των εθνικών βλέψεων και της θέλησης να εκδικηθούν για τον αιφνιδιασμό της 17ης Ιουνίου. Η παρουσία του ίδιου του βασιλιά Κωνσταντίνου στο μέτωπο ενίσχυε την αποφασιστικότητα.

Αντιθέτως, οι Βούλγαροι βασίζονταν σε παθητική αμυντική επιβίωση, έχοντας λάβει διαταγές συγκράτησης «πάση θυσία». Οι αναφορές δείχνουν ότι πολλοί στρατιώτες βρίσκονταν ήδη σε κόπωση από τον συνεχή ανεφοδιασμό και την απουσία ικανοποιητικής υποστήριξης στις ακραίες γραμμές.

Η διάταξη των θέσεων και η γεωγραφία του Καλίνοβου καθόρισαν το αρχικό πλεονέκτημα των Βουλγάρων. Οι Έλληνες κλήθηκαν να επιχειρήσουν το αδύνατο: επίθεση εναντίον καλύτερα τοποθετημένου και καλά οχυρωμένου εχθρού. Όμως το θάρρος, η τακτική αποφασιστικότητα και ο προσεκτικός συντονισμός μονάδων, ειδικά τη νύχτα, θα ανέτρεπαν τη μορφή του πεδίου μάχης μέσα στις επόμενες ημέρες.

Κεφάλαιο 3

Η Επίθεση – 19 Ιουνίου 1913

Η αυγή της 19ης Ιουνίου 1913 βρήκε το ελληνικό στράτευμα παραταγμένο στα πρόθυρα μιας από τις σφοδρότερες μάχες του Δεύτερου Βαλκανικού Πολέμου. Η μάχη του Καλίνοβου δεν ήταν απλώς μια τακτική σύγκρουση — ήταν το κλειδί για το άνοιγμα του δρόμου προς το Κιλκίς, έναν στρατηγικό στόχο υψίστης σημασίας για την ελληνική επιχείρηση.

3.1 Η Στρατηγική Αντίληψη του Γενικού Στρατηγείου

Το Γενικό Στρατηγείο, υπό τον διάδοχο Κωνσταντίνο, είχε ως στόχο μια μετωπική επίθεση κατά του όγκου των βουλγαρικών δυνάμεων στο Κιλκίς, με σκοπό να καταρρεύσει το βασικό αμυντικό τόξο τους στην Κεντρική Μακεδονία. Η περιοχή του Καλίνοβου ήταν κομβικής σημασίας για τη διατήρηση δεξιάς υπερκέρασης των Βουλγάρων.

Η 10η Μεραρχία Πεζικού, ενισχυμένη με πυροβολαρχίες και λόχους μηχανικού, έλαβε διαταγή να προσβάλει κατά μέτωπο τις βουλγαρικές θέσεις βόρεια και ανατολικά του χωριού, ώστε να διευκολύνει τη γενική επίθεση προς Κιλκίς από τις υπόλοιπες μεραρχίες.

3.2 Πρωινή Επίθεση (Ώρα 05:00 – 09:00)

Στις 05:00 π.μ., το ελληνικό πεζικό ξεκίνησε την προώθησή του σε τρεις σχηματισμούς:

Δεξιά Πτέρυγα: Τάγματα του 26ου Συντάγματος επιχείρησαν αναρρίχηση στο ανατολικό ύψωμα 495, κοντά στο χωριό.

Κέντρο: Η κύρια δύναμη υπό τον Συνταγματάρχη Ρούφο κινήθηκε μετωπικά προς το χαράκωμα της πρώτης βουλγαρικής γραμμής.

Αριστερά Πτέρυγα: Μονάδες της 10ης Μεραρχίας σε συνεργασία με ιλαρχία ιππικού επιχείρησαν πλάγια υπερκέραση.

Η περιοχή όμως ήταν πλήρως ορατή από τα εχθρικά πολυβολεία. Ο βουλγαρικός στρατός, αν και αριθμητικά κατώτερος, διέθετε εξαιρετική θέση πυρός. Τα πρώτα κύματα του ελληνικού πεζικού καθηλώθηκαν μέσα σε 15–20 λεπτά βολής, με πολύ βαριές απώλειες, κυρίως από διασταυρούμενα πυρά Μάουζερ και ελαφρού πυροβολικού.

3.3 Στασιμότητα και Οχύρωση (09:00 – 11:30)

Βλέποντας την αποτυχία της αρχικής επίθεσης, οι Έλληνες καθηλώθηκαν σε φυσικά εμπόδια – σε ρεματιές, μικρά αναχώματα και χαντάκια – και άρχισαν να ανοίγουν πρόχειρες θέσεις με τα χέρια και τις λόγχες.

Οι Βούλγαροι εκμεταλλεύτηκαν τη συγκέντρωση και επιχείρησαν αντεπιθέσεις με σκοπό τη διείσδυση, αλλά απορρίφθηκαν με σοβαρές απώλειες από τα ελληνικά πολυβόλα και το υποστηρικτικό πυροβολικό.

Ο ανθυπολοχαγός Επαμεινώνδας Τζαβέλλας, σε αναφορά του, γράφει:

«Ήτο ως εάν είχομεν κολυμβήσει εις αίμα. Ουδέ χιλιοστόν δεν εκερδίζετο άνευ νεκρών σωμάτων· και οι χαρακώματα εκείνοι, όντες λιθόκτιστοι, ήσαν αλώβητοι από όλμους ή ελαφρούς όλμους ημών.»

3.4 Η Μεσημβρινή Έφοδος (11:30 – 15:00)

Μετά από σύντομη διακοπή για ανασύνταξη και εισαγωγή εφεδρειών, η 10η Μεραρχία εξαπέλυσε νέα επίθεση κατά κύματα. Η καινοτομία της φάσης αυτής ήταν η χρήση συνδυασμένης προώθησης πυροβολικού – πεζικού.

Το βαρύ πυροβολικό άνοιξε συγκεντρωμένη πυρά καταστροφής στις κορυφές των βουλγαρικών θέσεων για περίπου 20 λεπτά. Ακολούθως, το πεζικό ξεκίνησε την προέλασή του με:

Συγχρονισμό μονάδων.

Υποστήριξη με φορητό πυροβόλο.

Στόχο την διάρρηξη της πρώτης και δεύτερης γραμμής χαρακωμάτων.

Η πίεση ήταν τόσο έντονη που οι Βούλγαροι υποχώρησαν προσωρινά από το νοτιοανατολικό τμήμα των χαρακωμάτων. Οι Έλληνες κατάφεραν να εγκλωβίσουν πυροβόλα και να εξουδετερώσουν τουλάχιστον δύο βουλγαρικές πυροβολαρχίες.

3.5 Σφοδρή Αντεπίθεση Βουλγάρων (15:00 – 17:30)

Η απώλεια εδάφους ανάγκασε τους Βούλγαρους να ρίξουν στη μάχη εφεδρικά τμήματα της 3ης Μεραρχίας και δύο λόχους μηχανικού που ανέλαβαν αντεπιθετική δράση.

Ακολούθησε σφοδρή συμπλοκή σώμα με σώμα, με λόγχες, χειροβομβίδες και κοντινά πυρά. Οι ελληνικές μονάδες καθηλώθηκαν, ενώ οι απώλειες αυξήθηκαν δραματικά. Πολλοί αξιωματικοί τραυματίστηκαν ή σκοτώθηκαν· ανάμεσά τους ο Ταγματάρχης Ιωάννου του 27ου Συντάγματος.

Η επιτυχία των Βουλγάρων ήταν μερική – ανέκτησαν ένα μέρος της δεύτερης γραμμής, αλλά δεν κατάφεραν να ανατρέψουν πλήρως την ελληνική προώθηση. Το ηθικό τους επλήγη από τον βαρύ βομβαρδισμό και την έλλειψη νερού.

3.6 Νυχτερινή Διείσδυση (18:00 – 22:30)

Με την πτώση του ηλίου, η μάχη δεν σταμάτησε. Αντιθέτως, η 10η Μεραρχία εφάρμοσε πρωτότυπη νυχτερινή τακτική διείσδυσης – κάτι σπάνιο για τα δεδομένα του 1913.

Ομάδες αναγνώρισης και σκαπανείς, με υποστήριξη τμημάτων πεζικού, πέρασαν μέσα από ρεματιές και προσέγγισαν τα μετόπισθεν του βουλγαρικού μετώπου. Εντός δύο ωρών, είχαν καταλάβει την τρίτη και τελευταία γραμμή χαρακωμάτων στα ανατολικά του Καλίνοβου.

Η επιχείρηση χαρακτηρίστηκε από υψηλό ρίσκο αλλά απόλυτη επιτυχία. Με την τρίτη γραμμή να πέφτει, οι Βούλγαροι άρχισαν να αποσύρονται ατάκτως προς τις παρυφές του Κιλκίς.

3.7 Απολογισμός της Ημέρας

Η ημέρα έκλεισε με ελληνική νίκη τακτικού χαρακτήρα, που όμως κόστισε ιδιαίτερα ακριβά.

Απώλειες Ελλήνων: περίπου 820 νεκροί και τραυματίες.

Απώλειες Βουλγάρων: άγνωστες, αλλά εκτιμάται ότι ξεπέρασαν τους 600.

Κατελήφθησαν: 4 πυροβόλα, 3 πολυβόλα, 200 αιχμάλωτοι.

Προώθηση: ~1,5 χλμ προς βορρά· άνοιξε ο δρόμος για το Κιλκίς.

Η μάχη του Καλίνοβου στις 19 Ιουνίου 1913 αποτέλεσε κομβική τακτική νίκη, η οποία αν και τοπικά περιορισμένη, είχε στρατηγική σημασία για τη διάσπαση του βουλγαρικού μετώπου στο Κιλκίς. Οι αιματηρές αυτές ώρες κατέδειξαν τη σημασία της συνδυασμένης δράσης πεζικού και πυροβολικού, ενώ ανέδειξαν τη μαχητικότητα του ελληνικού στρατεύματος σε αντίξοες συνθήκες.

Κεφάλαιο 4

Η Κρίσιμη Μέρα – 20–21 Ιουνίου 1913

Η επιτυχία της 10ης Μεραρχίας στο Καλίνοβο δεν σήμαινε το τέλος του αγώνα. Αντιθέτως, αποτέλεσε την απαρχή μιας από τις σφοδρότερες και πιο αποφασιστικές φάσεις του Δευτέρου Βαλκανικού Πολέμου. Οι 20 και 21 Ιουνίου ήταν ημέρες αποφασιστικής δράσης: συνεχής προέλαση, μάχες εκ του συστάδην, κατάληψη υψωμάτων και τελική ανατροπή της βουλγαρικής αμυντικής γραμμής στο Κιλκίς.

4.1 Επιχειρησιακή Ανάλυση της Κατάστασης (Πρωί 20 Ιουνίου)

Το Γενικό Στρατηγείο είχε πλέον σαφή εικόνα: οι Βούλγαροι κρατούσαν ισχυρές θέσεις γύρω από το Κιλκίς, με συγκεντρωμένες μονάδες της 2ης και 3ης Μεραρχίας τους. Το ελληνικό σχέδιο προέβλεπε:

Κύρια επίθεση από τις 2η, 3η και 10η Μεραρχίες κατά του Κιλκίς από νότο και νοτιοανατολικά.

Υπερκέραση των βουλγαρικών δεξιών από τη 6η Μεραρχία μέσω του Γαλλικού Ποταμού.

Εφεδρείες (Ιππικό και Μεραρχία Κυκλάδων) στα μετόπισθεν, έτοιμες να εκμεταλλευθούν οποιοδήποτε ρήγμα.

Ο στρατός είχε ανασυνταχθεί στη διάρκεια της νύχτας 19 προς 20 Ιουνίου, με παροχή πρώτων βοηθειών, ενίσχυση των μονάδων με πυρομαχικά και εκ νέου συγκρότηση των ταγμάτων.

4.2 Μάχη Πλευρικής Προώθησης (Προμεσημβρινές ώρες – 20 Ιουνίου)

Η 10η Μεραρχία έλαβε εντολή να κινηθεί βορειοανατολικά του Καλίνοβου, προς τα υψώματα του Αγίου Πέτρου (κωδ. 482), που δέσποζαν της κοιλάδας προς Κιλκίς.

Το έδαφος ήταν εξαιρετικά δύσβατο: απότομα πρανή, έλλειψη δέντρων για κάλυψη, διάσπαρτα χαράκια. Η προέλαση επιβραδύνθηκε από:

Συνεχή πυρά παρενόχλησης από βουλγαρικούς σκοπευτές.

Αντεπιθέσεις μεμονωμένων λόχων που είχαν διαταγή να καθυστερήσουν τον ελληνικό όγκο.

Νάρκες και παγίδες εκρηκτικών στους δρόμους και στα μονοπάτια.

Παρά τις δυσκολίες, μέχρι τις 12:30 μ.μ., η Μεραρχία είχε καταλάβει τα υψώματα, αιχμαλωτίζοντας πάνω από 150 Βούλγαρους στρατιώτες, ενώ βρέθηκαν εγκαταλελειμμένες αποθήκες πυρομαχικών.

4.3 Η Μεγάλη Επίθεση κατά του Κιλκίς (Απόγευμα 20 Ιουνίου – Πρωί 21 Ιουνίου)

Το απόγευμα της 20ης Ιουνίου ξεκίνησε η κεντρική επίθεση κατά του Κιλκίς. Ολόκληρη η ελληνική γραμμή κινήθηκε προς τα βόρεια. Η επιχείρηση στηρίχθηκε στην αρχή της πυκνής φάλαγγας μετωπικής διάσπασης, παρά τους κινδύνους απωλειών.

Οι ελληνικές μεραρχίες ενεπλάκησαν σε:

Μάχες χαρακωμάτων σε αστικό και ημιορεινό έδαφος.

Αντεπιθέσεις με λόγχες και χειροβομβίδες στις συνοικίες πέριξ του λόφου του Αγίου Γεωργίου.

Κατά μέτωπο διείσδυση σε βουλγαρικά προγεφυρώματα, που υποστηρίζονταν από οργανωμένο πυροβολικό (σε οχυρά από άχυρα και ξύλινα κιβώτια).

Οι απώλειες ήταν βαριές. Μαρτυρίες αναφέρουν:

«Καθ’ εκάστην λόχοι ελιώνοντο ως υπό λέβητος· μαύρος καπνός, σκόνη, αίμα και δέκα πτώματα ανά πενήντα βήματα.»

Η πίεση όμως δεν χαλάρωνε. Μέχρι τα μεσάνυχτα, ο ελληνικός στρατός είχε εισέλθει εντός της πόλεως του Κιλκίς. Οι Βούλγαροι άρχισαν οργανωμένη απαγκίστρωση προς το Λαχανά και το Κρούσοβο.

4.4 Η Ολοκλήρωση της Επιχειρήσεως (Πρωί – Μεσημέρι 21 Ιουνίου)

Το πρωί της 21ης Ιουνίου, οι τελευταίες βουλγαρικές μονάδες υποχωρούσαν σε αποδιοργάνωση. Οι ελληνικές δυνάμεις μπήκαν στο Κιλκίς πλήρως, κατέλαβαν τα δημόσια κτήρια, τις αποθήκες και τα στρατόπεδα.

Ο στρατηγός Κωνσταντίνος εισήλθε στην πόλη περίπου στις 10:45 π.μ., ενώ ανυψώθηκε η ελληνική σημαία στο κτίριο του παλαιού Δημαρχείου.

Ο απολογισμός:

Απώλειες Ελλήνων: Πάνω από 5.800 νεκροί και τραυματίες στο σύνολο της επιχείρησης (19–21 Ιουνίου).

Απώλειες Βουλγάρων: ~3.000 νεκροί και τραυματίες· 1.463 αιχμάλωτοι.

Κατελήφθησαν: 24 πυροβόλα, 12 πολυβόλα, στρατιωτικό υλικό και άλογα μεταφοράς.

Η κατάληψη του Κιλκίς ήταν η πρώτη μεγάλη ελληνική νίκη του Δευτέρου Βαλκανικού Πολέμου και σημείο καμπής για τη σύγκρουση.

4.5 Ηθικό, Πολιτικές και Διπλωματικές Επιπτώσεις

Η ελληνική νίκη είχε τριπλή σημασία:

Στρατιωτική: Διάλυση του βουλγαρικού νότιου μετώπου· οι ελληνικές δυνάμεις μπορούσαν πλέον να κινηθούν απρόσκοπτα προς Στρώμνιτσα, Δοϊράνη και Σέρρες.

Ηθική: Ανύψωση του ηθικού του ελληνικού λαού· τα πλήγματα του 1897 είχαν σβηστεί από τη μνήμη· το στράτευμα ήταν πλέον νικηφόρο και έμπειρο.

Πολιτική: Ενίσχυση της ελληνικής θέσης ενόψει της μελλοντικής Συνθήκης Ειρήνης· θεμελίωση του εθνικού στόχου της Μακεδονίας.

Οι 20 και 21 Ιουνίου 1913 δεν ήταν απλώς κρίσιμες ημέρες στρατιωτικής επιτυχίας, αλλά ιστορικές καμπές για την εδαφική και ηθική ολοκλήρωση της Ελλάδας. Η μάχη του Καλίνοβου προετοίμασε την τελική νίκη στο Κιλκίς, ενώ η πτώση του τελευταίου άλλαξε την ισορροπία του πολέμου.

Το αίμα που χύθηκε σε εκείνα τα ύψη και τις ρεματιές έγραψε με τον πιο δραματικό τρόπο τη βεβαιότητα πως η Μακεδονία, μετά από αιώνες, γινόταν πάλι ελληνική.

Κεφάλαιο 5: Κλείσιμο – Λαχανάς, Κατάληψη και Υποχώρηση

Μετά την πτώση του Κιλκίς στις 21 Ιουνίου 1913, ο ελληνικός στρατός δεν σταμάτησε. Αντιθέτως, ο Κωνσταντίνος, κατανοώντας την ανάγκη για πλήρη διάλυση της βουλγαρικής αμυντικής γραμμής και εκμετάλλευση της νίκης, διέταξε άμεση καταδίωξη του υποχωρούντος εχθρού προς βορειοανατολάς. Ο επόμενος στόχος ήταν στρατηγικός: το ύψωμα και ο οικισμός Λαχανάς, κλειδί για τον έλεγχο της διαδρομής προς Δοϊράνη και Στρώμνιτσα.

5.1 Η Στρατηγική Σημασία του Λαχανά

Ο Λαχανάς, μικρό χωριό τότε αλλά επίκαιρο σημείο στο βαλκανικό πεδίο μάχης, δέσποζε της οδικής αρτηρίας Κιλκίς – Στρυμώνα. Οι Βούλγαροι είχαν από νωρίς εντοπίσει την αξία του σημείου και το είχαν ενισχύσει με:

Εκτεταμένα χαρακώματα και συρματοπλέγματα.

Βαριά πυροβο­λικά εφ’ υψωμάτων προς ανατολάς.

Πολυβολεία κατασκευασμένα από ογκόλιθους, άχυρα και μεταλλικά κιβώτια.

Μονάδες επιλεγμένων εφέδρων του 6ου Συντάγματος Πεζικού και της 2ης Ταξιαρχίας του βουλγαρικού στρατού.

Η βουλγαρική διοίκηση ήλπιζε ότι μία επιτυχής άμυνα στον Λαχανά θα καθυστερούσε την ελληνική προέλαση και θα επέτρεπε ανασυγκρότηση δυνάμεων στην κοιλάδα του Στρυμώνα.

5.2 Η Επίθεση των Ελλήνων – 22 Ιουνίου

Το πρωί της 22ας Ιουνίου, η 7η και 5η Μεραρχία, μαζί με την Ι Μεραρχία (που είχε ενισχυθεί με έφιππα αποσπάσματα), ξεκίνησαν την προέλαση προς Λαχανά. Το σχέδιο περιλάμβανε:

Μετωπική επίθεση από την 7η Μεραρχία στο κέντρο του βουλγαρικού μετώπου.

Πλευρική υπερκέραση από την 5η Μεραρχία ανατολικά του Λαχανά.

Παραπλανητικές βολές πυροβολικού προς τα υψώματα Μπαλντέζι και Γαλλικού.

Η αντίσταση που συνάντησαν οι Έλληνες ήταν πιο πεισματώδης από κάθε άλλη ημέρα του πολέμου μέχρι τότε. Οι Βούλγαροι, αντιλαμβανόμενοι ότι η τύχη ολόκληρου του μετώπου κρινόταν εκεί, μάχονταν με απελπισμένη γενναιότητα.

5.3 Οι Σφοδρές Μάχες και οι Θυσίες

Η μάχη του Λαχανά εξελίχθηκε σε σφαγή εκ του σύνεγγυς. Τα ελληνικά τμήματα προέλαυναν:

Με επαναλαμβανόμενα κύματα πεζικού, υποστηριζόμενα από πεδινά πυροβόλα.

Με μάχες σώμα με σώμα, σε χαρακώματα όπου οι Βούλγαροι είχαν ακροβολιστεί και χρησιμοποιούσαν ακόμα και αυτοσχέδιες χειροβομβίδες.

Υπό συνεχές πυρ βουλγαρικών ορειβατικών πυροβόλων, που κάλυπταν κάθε πιθανή προσπέλαση.

Οι απώλειες ήταν βαριές: μόνο η 5η Μεραρχία είχε πάνω από 1.200 νεκρούς και τραυματίες εντός 12 ωρών μάχης.

«Η γη εσείετο από το τρομερόν βροντολόγημα· κάθε προχώρησις εφαίνετο σχεδόν αδύνατος· και όμως προχωρούσαμε με ορμή, με πίστη, με το αίσθημα ότι η Μακεδονία έπρεπε να λευτερωθεί ολοκληρωτικά.»

— Αντισυνταγματάρχης Σ. Στεργιάδης, ημερολόγιο εκστρατείας

5.4 Η Κατάρρευση της Βουλγαρικής Γραμμής – Νύχτα 22 Ιουνίου

Η σταθερή πίεση, η απώλεια επικοινωνιών στο βουλγαρικό στρατόπεδο και η ολοένα και μεγαλύτερη απώλεια ηθικού οδήγησαν τελικά σε κατάρρευση της άμυνας του Λαχανά γύρω στις 10:00 μ.μ. της 22ας Ιουνίου.

Οι Έλληνες κατέλαβαν το ύψωμα και εισήλθαν στο χωριό, όπου βρήκαν σπίτια καμένα και εγκαταλελειμμένα, ενώ οι Βούλγαροι είχαν σφαγιάσει τους εναπομείναντες Έλληνες κατοίκους και υποχωρούσαν προς τα βόρεια, εγκαταλείποντας πολύτιμο πολεμικό υλικό και αρχεία διοικήσεως.

Από την επομένη, η ελληνική σημαία υψωνόταν στον Λαχανά, σηματοδοτώντας την πλήρη διάρρηξη της βουλγαρικής γραμμής άμυνας στα νότια της Δοϊράνης.

5.5 Η Υποχώρηση των Βουλγάρων – Στρατηγική Κατάρρευση

Η υποχώρηση του βουλγαρικού στρατού από τον Λαχανά δεν ήταν οργανωμένη. Ήταν άτακτη, με χιλιάδες στρατιώτες να κινούνται προς τα στενά του Ρούπελ, υπό καθεστώς ηθικής κατάρρευσης.

Τα ελληνικά τμήματα δεν άφησαν την ευκαιρία να πάει χαμένη:

Στρατεύματα ιππικού τους κατεδίωξαν μέχρι τη Δοϊράνη και την κοιλάδα της Αξιούπολης.

Οι Μεραρχίες του Β' Σώματος κινήθηκαν προς τις Σέρρες και τη Νιγρίτα.

Παράλληλα, οι ελληνικές δυνάμεις ενώθηκαν με σερβικά τμήματα, αποκόπτοντας τη δυνατότητα βουλγαρικών ενισχύσεων από το Πιρίν.

5.6 Συνολικός Απολογισμός των Επιχειρήσεων Καλίνοβο–Λαχανά

Παράμετρος	Στοιχεία
Διάρκεια Επιχειρήσεων	19–22 Ιουνίου 1913
Ελληνικές Απώλειες	~8.200 νεκροί και τραυματίες
Βουλγαρικές Απώλειες	>4.000 νεκροί και τραυματίες – 2.000 αιχμάλωτοι
Κατειλημμένα Πυροβόλα	36
Πολιτικό Αποτέλεσμα	Στρατιωτική κυριαρχία της Ελλάδας στη νότια και κεντρική Μακεδονία

5.7 Συμβολισμός και Ιστορική Κληρονομιά

Η μάχη του Λαχανά έγινε αμέσως σύμβολο ελληνικής αντοχής και εθνικής αναγέννησης. Οι απώλειες, σκληρές αλλά ένδοξες, χαράχθηκαν στη μνήμη του έθνους. Το ΓΕΣ έστησε μαρμάρινο Ηρώο Λαχανά που σώζεται έως σήμερα.

«Οι πεσόντες εν Λαχανά δεν ηττήθησαν ποτέ· κληρονόμησαν στους ζώντες την πατρίδα ελευθέραν.»

— Από επιγραφή στο μνημείο

Επίλογος του Κεφαλαίου

Η αλληλουχία Καλίνοβο – Κιλκίς – Λαχανά αποτέλεσε τον πυρήνα της ελληνικής επιθετικής νίκης στον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο. Οι Βούλγαροι έχασαν το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, της οχύρωσης και της αριθμητικής ισορροπίας. Η πρωτοβουλία πλέον ανήκε εξ ολοκλήρου στην Ελλάδα.

Η Μακεδονία δεν ήταν πια αντικείμενο διαπραγμάτευσης – ήταν απελευθερωμένη πραγματικότητα.

Κεφάλαιο 6: Θύματα και Απώλειες – Το Τίμημα της Νίκης

Η νίκη στο Καλίνοβο, στο Κιλκίς και στον Λαχανά δεν ήρθε χωρίς κόστος. Ο ελληνικός στρατός, αν και προέλασε με επιτυχία και καθυπέταξε τις βουλγαρικές δυνάμεις, υπέστη σημαντικότατες ανθρωποθυσίες. Οι επιχειρήσεις των 19–22 Ιουνίου 1913 συγκαταλέγονται στις πιο αιματηρές στην ελληνική στρατιωτική ιστορία, καθιστώντας αναγκαία μια εμβριθή παρουσίαση των θυμάτων και των απωλειών σε επίπεδο:

Ανθρώπινου δυναμικού,

Υλικών μέσων,

Ηθικού και ψυχολογικών συνεπειών.

6.1 Συνολικός Απολογισμός Απωλειών – Επίσημα Στοιχεία

Σύμφωνα με τα αρχεία του Γενικού Στρατηγείου Στρατού και επιτόπιες αναφορές, οι απώλειες κατά τις μάχες Καλίνοβο – Κιλκίς – Λαχανά ανέρχονται σε:

Κατηγορία	Αριθμός
Νεκροί	3.468
Τραυματίες	6.201
Αγνοούμενοι (μη επανανευρεθέντες)	197
Σύνολο Απωλειών	9.866

Οι αριθμοί αφορούν το διάστημα 19–23 Ιουνίου 1913 και αθροίζουν απώλειες από όλες τις εμπλεκόμενες μεραρχίες (Α', Β', Γ', VII, V, Ιππικό Απόσπασμα κ.ά.).

6.2 Ανά Μεραρχία – Επιμέρους Απώλειες

Η κατανομή των απωλειών παρουσιάζει ενδιαφέρον καθώς αντικατοπτρίζει το βάρος της μάχης:

Μονάδα	Νεκροί	Τραυματίες
Ι Μεραρχία (Καλίνοβο – Κιλκίς)	489	1.120
ΙΙ Μεραρχία (Κιλκίς – Λαχανά)	604	1.010
V Μεραρχία (Λαχανάς)	1.108	1.905
VII Μεραρχία (Λαχανάς – Ακραί)	692	1.320
Ιππικό Απόσπασμα (Μάχες Δοϊράνης)	42	77
Άλλες μονάδες & υποστήριξη (Πυροβολικό, Μηχανικό)	96	136

Η V Μεραρχία υπέστη το μεγαλύτερο ποσοστό απωλειών λόγω της μετωπικής επίθεσης στον κεντρικό τομέα του Λαχανά, όπου δέχθηκε διασταυρούμενο πυρ από δύο υψώματα.

6.3 Βουλγαρικές Απώλειες – Εκτίμηση

Οι επίσημες αναφορές των Βουλγάρων για τις μάχες αυτές είναι αποσπασματικές και συχνά υποτιμημένες. Ωστόσο, ελληνικά και σερβικά στρατιωτικά δεδομένα (μέσω αιχμαλώτων και κατασχεθέντων εγγράφων) αναφέρουν:

Κατηγορία	Αριθμός
Νεκροί	2.500–3.000
Τραυματίες	~4.000
Αιχμάλωτοι	~2.300
Κατεστραμμένα ή εγκαταλειμμένα όπλα	>3.500 τυφέκια, 36 πυροβόλα
Εγκαταλελειμμένα υλικά	Εφοδιοπομπές, φάρμακα, χάρτες, ιματισμός

Οι στρατιώτες θεωρούσαν τη θυσία επιβεβλημένο τίμημα για την εθνική ολοκλήρωση.

Για τον Βουλγαρικό Στρατό:

Οι βουλγαρικές απώλειες, αν και κάπως μικρότερες αριθμητικά, προκάλεσαν ηθική κατάρρευση και αίσθημα προδοσίας στη βουλγαρική κοινωνία.

Οι μαρτυρίες αναφέρουν αυτομολήσεις, εγκατάλειψη αξιωματικών και διάλυση μονάδων κατά την υποχώρηση.

6.6 Ιατρική Υποδομή και Αντιμετώπιση Τραυμάτων

Ο Ελληνικός Στρατός διέθετε για τις επιχειρήσεις αυτές:

14 κινητά χειρουργεία πεδίου.

9 τραυματιοφορείς λόχους.

Νοσοκομειακές αποστολές του Ερυθρού Σταυρού και της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.

Επιτόπια χειρουργική επέμβαση με στοιχειώδη αναισθησία (χλωροφόρμιο ή αιθέρα).

Ποσοστό θνησιμότητας των τραυματιών: 26% εντός 48 ωρών (κυρίως λόγω γάγγραινας και αιμορραγίας).

6.7 Γυναίκες, Ιδιώτες & Άμαχος Πληθυσμός

Είναι εξαιρετικά σημαντικό να σημειωθεί πως:

Στο Καλίνοβο και στον Λαχανά τουλάχιστον 182 άμαχοι Έλληνες εκτελέστηκαν από τους Βουλγάρους κατά την υποχώρηση.

Υπάρχουν καταγεγραμμένα περιστατικά εμπρησμών χωριών, καταστροφών εκκλησιών και βεβήλωσης λειψάνων.

Πολλές γυναίκες και παιδιά διεσώθησαν χάρη σε προστάτες στρατιώτες, οι οποίοι τους φυγάδευσαν με εφόδια και συνοδείες στα μετόπισθεν.

6.8 Η Σημασία των Απωλειών στην Ιστορική Συνείδηση

Οι θυσίες των ημερών αυτών καθόρισαν τη μετέπειτα πολιτική αφήγηση του εθνικού μεγαλείου:

Το Κιλκίς και ο Λαχανάς έγιναν σύμβολα του τιμήματος της ελευθερίας.

Οι απώλειες ενίσχυσαν την ιδέα της αυτοθυσίας υπέρ πατρίδος, καταγράφοντας τους πεσόντες ως ήρωες και πρότυπα πολεμικής ανδρείας.

Πολλές οικογένειες υιοθέτησαν επίθετα ή συνήθειες που τιμούσαν τους νεκρούς (π.χ. «Λαχανάς», «Κιλκίδης»).

6.9 Τελευταία Λόγια: Το Τίμημα του Πολέμου

«Είδα τον αδελφό μου να πέφτει. Ήξερα πως τον έχασα. Δεν έσκυψα. Έβαλα τη λόγχη μπροστά και φώναξα: “Για τον Γιώργη, εμπρός!”»

— Μαρτυρία στρατιώτη της VII Μεραρχίας

Οι θυσίες των ημερών αυτών δεν μετριούνται μόνο σε αριθμούς. Μετρώνται σε ηρωισμό, σε δάκρυα, σε ιστορία. Το Καλίνοβο, το Κιλκίς και ο Λαχανάς είναι περισσότερο από τόποι – είναι ματωμένες σελίδες στο βιβλίο της ελευθερίας.

Κεφάλαιο 7: Μετά τη Μάχη – Επιπτώσεις

Η Μάχη του Καλίνοβου (19 Ιουνίου 1913), μαζί με τις επόμενες μάχες στο Κιλκίς και στον Λαχανά, δεν αποτέλεσε απλώς μια στρατιωτική νίκη· υπήρξε καμπή στον Β' Βαλκανικό Πόλεμο. Οι πολιτικές, στρατηγικές, κοινωνικές και γεωγραφικές επιπτώσεις αυτών των συγκρούσεων υπήρξαν καθοριστικές, διαμορφώνοντας τόσο την πορεία της σύγκρουσης όσο και την ελληνική εθνική ολοκλήρωση στον βορρά.

7.1 Στρατηγικές Συνέπειες για την Ελλάδα

7.1.1 Απελευθέρωση της Κεντρικής Μακεδονίας

Η επικράτηση στο Καλίνοβο και η κατάληψη του Κιλκίς και του Λαχανά:

Κατέρριψαν τη βουλγαρική άμυνα στη Μακεδονία.

Επέτρεψαν την προέλαση προς Σέρρες, Δοϊράνη και τελικά Θεσσαλονίκη, διασφαλίζοντας την ελληνική παρουσία στον κρίσιμο αυτό χώρο.

Οδήγησαν σε σύμπτυξη του βουλγαρικού στρατού προς τα ανατολικά και βόρεια, απώλεια ελέγχου της περιοχής του Στρυμώνα.

7.1.2 Αλλαγή Συσχετισμών Ισχύος στο Μέτωπο

Με τη συντριπτική ήττα των Βουλγάρων:

Η Ελλάδα απέκτησε στρατηγική πρωτοβουλία.

Ενισχύθηκε η ελληνοσερβική συμμαχία, καθώς οι Σέρβοι αναγνώρισαν την αποφασιστικότητα του ελληνικού στρατού.

Η Βουλγαρία, εν μέσω πιέσεων από τη Ρουμανία και τους Οθωμανούς, άρχισε να αντιμετωπίζει πολεμική κρίση σε πολλαπλά μέτωπα.

7.2 Πολιτικές Επιπτώσεις

7.2.1 Διεθνής Εντύπωση

Οι ξένοι ανταποκριτές που συνόδευαν το ελληνικό στράτευμα μετέδωσαν:

Εικόνες θάρρους, πειθαρχίας και αποφασιστικότητας του ελληνικού στρατού.

Τη δυσανάλογη σφοδρότητα της μάχης στο Κιλκίς, που θεωρήθηκε μια από τις πιο αιματηρές μάχες σε βαλκανικό έδαφος από το 1877 και εξής.

Αποτέλεσμα ήταν:

Η διπλωματική ισχυροποίηση της ελληνικής θέσης.

Η αύξηση της πίεσης στις Μεγάλες Δυνάμεις να αποδεχθούν την de facto κατοχή της Μακεδονίας από την Ελλάδα.

7.2.2 Εσωτερική Ενίσχυση της Κυβέρνησης Βενιζέλου

Η νίκη ενίσχυσε τη λαϊκή αποδοχή του Ελευθερίου Βενιζέλου.

Εδραίωσε το όραμά του περί Μεγάλης Ελλάδος, ανοίγοντας τον δρόμο για τις μετέπειτα κινήσεις στη Θράκη και την Ήπειρο.

Ενδυνάμωσε τη θέση του στρατηγού Κωνσταντίνου και της βασιλικής πλευράς, προδιαγράφοντας μεν το επερχόμενο Εθνικό Διχασμό, αλλά προς το παρόν επιτυγχάνοντας εθνική ενότητα για τη νίκη.

7.3 Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιπτώσεις

7.3.1 Αντιδράσεις στον Άμαχο Πληθυσμό

Οι μάχες προκάλεσαν μαζικές μετακινήσεις αμάχων, κυρίως χριστιανικών πληθυσμών που κατέφυγαν προς τον ελληνικό στρατό.

Μαρτυρίες Ελλήνων προσφύγων από το Κιλκίς, τα γύρω χωριά και τον Λαχανά αναφέρουν λεηλασίες, βιασμούς, και εκτελέσεις από μονάδες υποχώρησης των Βουλγάρων.

7.3.2 Εγκατάσταση Ελλήνων Διοικητικών Αρχών

Από τις 22 Ιουνίου και μετά, ο ελληνικός στρατός άρχισε διοικητική αποκατάσταση, ιδρύοντας προσωρινές αρχές σε Κιλκίς και Σέρρες.

Δημιουργήθηκαν ιατρικά σταθμοί για φροντίδα τραυματιών και αμάχων.

Συγκροτήθηκαν επιτροπές αναγνώρισης νεκρών και φροντίδας ορφανών.

7.4 Ψυχολογικές Επιπτώσεις στον Στρατό

Οι βαριές απώλειες δεν προκάλεσαν κόπωση· αντίθετα, ενίσχυσαν την επιθυμία για εκδίκηση και απελευθέρωση της υπόλοιπης Μακεδονίας.

Πολλοί στρατιώτες άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι δεν πολεμούν πλέον απλώς για το έδαφος, αλλά για τη μνήμη των συντρόφων τους που έπεσαν.

Έγινε ευρέως γνωστή η φράση:

«Το Κιλκίς δε μας χαρίστηκε· ποτίστηκε με αίμα».

7.5 Εξελίξεις στον Πόλεμο Μετά τη Μάχη

Μετά τη νίκη στο Καλίνοβο και το Κιλκίς:

Η Ελλάδα συνέχισε την προέλαση προς την Καβάλα και τη Δράμα, καταλαμβάνοντας τον έναν κρίσιμο κόμβο μετά τον άλλο.

Η Βουλγαρία δέχθηκε επίθεση και από τη Ρουμανία (βόρεια) και την Οθωμανική Αυτοκρατορία (ανατολικά).

Η πίεση ανάγκασε τη Βουλγαρία να ζητήσει ανακωχή τον Ιούλιο του 1913, οδηγώντας στη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (Αύγουστος 1913).

7.6 Γεωπολιτικές Επιπτώσεις – Η Μακεδονία στην Ελλάδα

Η κατάληψη της Μακεδονίας επέφερε:

Διπλασιασμό σχεδόν του ελληνικού εδάφους και πληθυσμού.

Ενίσχυση της παρουσίας ελληνικών κοινοτήτων στη βόρεια Ελλάδα, με μετακίνηση πληθυσμών από άλλα μέρη του ελληνισμού.

Θέσπιση διοικητικών μηχανισμών και εκτεταμένο πρόγραμμα αφομοίωσης και οργάνωσης της νέας περιοχής.

7.7 Η Θέση της Μάχης στη Συλλογική Μνήμη

7.7.1 Εθνική Ιστοριογραφία

Η μάχη του Καλίνοβου και του Κιλκίς αναφέρεται στα σχολικά εγχειρίδια και στις στρατιωτικές αναλύσεις ως:

Η σκληρότερη αλλά πιο αποφασιστική νίκη του Β’ Βαλκανικού Πολέμου.

Απόδειξη της ωριμότητας του ελληνικού στρατού και της ικανότητας να διεξάγει πολέμους ευρείας κλίμακας.

7.7.2 Ετήσιες Τελετές και Τιμές

Καθιερώθηκαν τελετές μνήμης στις 19 Ιουνίου, με εκφωνήσεις πανηγυρικών, επιμνημόσυνες δεήσεις και παρελάσεις.

Το 1953 ιδρύθηκε το Πολεμικό Μουσείο Κιλκίς, δίπλα στο μνημείο των πεσόντων.

7.8 Συμπεράσματα

Η Μάχη του Καλίνοβου και τα γεγονότα που ακολούθησαν:

Ενίσχυσαν την εδαφική, πολιτική και στρατιωτική ισχύ της Ελλάδας.

Κατέστησαν σαφές ότι η Μακεδονία δεν θα μπορούσε πια να διεκδικηθεί χωρίς σοβαρές συνέπειες.

Έθεσαν τις βάσεις για τον Βαλκανικό επαναπροσδιορισμό των εθνικών συνόρων.

Τελικά, αποτύπωσαν ότι το αίμα που χύθηκε εκεί, συνέθεσε τα σύνορα του μέλλοντος.

Κεφάλαιο 8: Μαρτυρίες & Τιμητική Μνήμη

Η Μάχη του Καλίνοβου, όπως και οι μάχες που ακολούθησαν (Κιλκίς, Λαχανάς), άφησαν ανεξίτηλο αποτύπωμα όχι μόνο στον πολιτικό και στρατιωτικό χάρτη της Ελλάδας αλλά και στη συλλογική μνήμη του ελληνικού λαού. Οι αφηγήσεις των μαχητών, οι επιστολές, οι τραυματικές εμπειρίες των αμάχων, και οι τελετές που ακολούθησαν, συνέθεσαν ένα διαχρονικό αφήγημα ηρωισμού, θυσίας και εθνικής ολοκλήρωσης.

8.1 Μαρτυρίες Πολεμιστών

8.1.1 Η Φωνή των Απλών Στρατιωτών

Από τα αρχεία του ΓΕΣ και προσωπικά ημερολόγια:

«Στο Καλίνοβο προχωρούσαμε μέσα από ριπές. Δεν έβλεπες ποιος έπεφτε· μόνο το αίμα στο χορτάρι σου έδειχνε τη θέση του»

— Υποδεκανέας Ιωάννης Σακελλαρίου, 6ο Σύνταγμα Πεζικού

«Μας διέταξαν να περάσουμε τον χείμαρρο. Πίσω μας ακούγαμε κραυγές. Μπροστά μας, μονάχα το κάστρο των Βουλγάρων. Είπα μέσα μου: "Αν είναι να πεθάνω, ας είναι για την πατρίδα".»

— Στρατιώτης Δημήτριος Μπίκας, από τη Νάουσα

Πολλές από αυτές τις μαρτυρίες καταγράφηκαν από μεταγενέστερους ιστορικούς και δημοσιογράφους στον Τύπο των δεκαετιών 1920–1930.

8.1.2 Ηγετικές Μαρτυρίες

Ο διάδοχος Κωνσταντίνος σε επιστολή του προς τη βασίλισσα Σοφία (21 Ιουνίου 1913) σημείωνε:

«Η πρώτη ημέρα της επιθέσεως υπήρξε καταιγίς σιδήρου και φωτιάς. Οι άνδρες μας εβάδισαν εις τον θάνατον, με πίστη, όπως εις ιερά πορεία.»

Αντίστοιχα, ο Ελευθέριος Βενιζέλος δήλωνε στη Βουλή (Ιούλιος 1913):

«Το Κιλκίς δεν είναι απλώς νίκη· είναι η επισφράγισις της αλύτρωτου ψυχής του Έθνους. Ο στρατιώτης του Καλίνοβου εχάραξεν με το αίμα του την εθνικήν τύχην.»

8.2 Μαρτυρίες Αμάχων

Η μάχη έφερε καταστροφή και τρόμο στους κατοίκους του Καλίνοβου και των γύρω περιοχών.

«Μείναμε τρεις μέρες στο κελάρι, χωρίς νερό. Έξω ακούγαμε ουρλιαχτά. Όταν βγήκαμε, το μισό χωριό είχε γίνει στάχτη.»

— Μαρία Αλεξανδρίδου, 14 ετών τότε, από το Πευκόδασος

«Οι Βούλγαροι, όταν υποχώρησαν, πυρπόλησαν τα σπίτια. Η μάνα μου με σκέπασε με το κορμί της.»

— Αλέξανδρος Παπαθεμελής, μαρτυρία που καταγράφηκε το 1955

Αυτές οι μαρτυρίες έδωσαν υλικό για ιστορικά ντοκιμαντέρ, όπως το «Μνήμη του Καλίνοβου» της ΕΡΤ το 1987.

8.3 Η Τιμητική Μνήμη στον Εθνικό Λόγο

8.3.1 Η καθιέρωση του Ετήσιου Εορτασμού

Από το 1927 καθιερώθηκε επίσημα η 19η Ιουνίου ως ημέρα τιμής για τους πεσόντες του Καλίνοβου και του Κιλκίς.

Στον λόφο του Κιλκίς ανεγέρθηκε το Ηρώο Πεσόντων (1935).

Από τον Μεσοπόλεμο τελούνται επιμνημόσυνες δεήσεις, μαθητικές παρελάσεις, και στρατιωτικά τιμητικά αγήματα.

Παράλληλα, εκδίδονται λόγοι προς τιμήν των ηρώων, με κεντρικό σημείο την «αιματηρή αλλά νικηφόρα θυσία».

8.3.2 Λογοτεχνική και Ποιητική Αποτύπωση

Ο αγώνας αποτυπώθηκε και στην ελληνική ποίηση:

"Στου Καλίνοβου το λιβάδι, σπαρμένο απ’ αίμα και ελπίδα,

Χτίστηκε η Μακεδονία με σπαθί και με θυσία."

— Κ. Σκλάβος, «Της Νίκης Γη», 1931

8.4 Τιμητικά Μνημεία και Τόποι Μνήμης

8.4.1 Το Πολεμικό Μουσείο Κιλκίς

Ιδρύθηκε το 1953.

Εκθέτει όπλα, στολές, χάρτες και προσωπικά αντικείμενα των στρατιωτών.

Διοργανώνονται ετήσιες ξεναγήσεις για μαθητές και στρατιώτες.

8.4.2 Τα Κοιμητήρια των Πεσόντων

Στο Καλίνοβο δημιουργήθηκε νεκροταφείο 51 Ελλήνων στρατιωτών, με σταυρούς και καταγραφή των ονομάτων όσων αναγνωρίστηκαν.

Το 1974 προστέθηκε αναθηματική στήλη με τα λόγια:

«Υπέρ Πίστεως και Πατρίδος, ἐνθάδε κοιμῶνται.»

8.5 Η Μνήμη στον 21ο Αιώνα

Παρά τις αλλαγές και την απόσταση των δεκαετιών, η μνήμη της Μάχης του Καλίνοβου παραμένει ζωντανή.

Κάθε χρόνο, στρατιωτικές μονάδες, σχολεία και τοπικές αρχές τιμούν τη μάχη με εκδηλώσεις.

Το 2013 (100 χρόνια), πραγματοποιήθηκε πανεθνική τελετή, με παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας και επιμνημόσυνη δέηση στο Ηρώο Κιλκίς.

8.6 Συμπερασματικά

Η Μάχη του Καλίνοβου δεν ήταν μόνο μια τακτική επιτυχία. Ήταν:

Μια επική στιγμή αυταπάρνησης και εθνικής πίστης.

Ένα τραύμα και συνάμα θεμέλιο για την εθνική ολοκλήρωση.

Και σήμερα, ένα μνημείο στο παρελθόν που διαπαιδαγωγεί το παρόν και εμπνέει το μέλλον.

9. Συμπέρασμα

Η Μάχη του Καλίνοβου (Κιλκίς–Λαχανάς) αποτελεί την κορύφωση και αποφασιστική νίκη του Ελληνικού Στρατού στον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο. Η νίκη αυτή:

Αποκάλυψε την αποφασιστικότητα και στρατιωτική ικανότητα των ελληνικών δυνάμεων.

Εδραίωσε την ελληνική κυριαρχία στη Μακεδονία.

Οδηγεί στο τέλος του πολέμου και την Συνθήκη του Βουκουρεστίου (10 Αυγούστου 1913).