Πηνελόπη Δέλτα

Η Πηνελόπη Δέλτα (24 Απριλίου 1874 – 2 Μαΐου 1941) ήταν Ελληνίδα συγγραφέας. Είναι ευρέως αναγνωρισμένη για τη συμβολή της στην παιδική λογοτεχνία. Τα ιστορικά της μυθιστορήματα έχουν διαβαστεί από πολλούς και έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη ελληνική αντίληψη για την εθνική ταυτότητα και την ιστορία. Μέσα από τη μακρόχρονη σχέση της με τον Ίωνα Δραγούμη, η Δέλτα βρέθηκε στο επίκεντρο των ταραγμένων πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα, από τον Μακεδονικό Αγώνα έως τον Εθνικό Διχασμό.

Πρώιμη ζωή

Η Πηνελόπη Δέλτα γεννήθηκε ως Πηνελόπη Μπενάκη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, κόρη της Βιργινίας (το γένος Χωρέμη) και του πλούσιου εμπόρου βάμβακος Εμμανουήλ Μπενάκη. Ήταν το τρίτο από τα έξι παιδιά της οικογένειας. Τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια της ήταν η Αλεξάνδρα και ο Αντώνης Μπενάκης – του οποίου τις σκανταλιές εξιστόρησε στο βιβλίο της Τρελαντώνης – και τα μικρότερα ήταν ο Κωνσταντίνος (που πέθανε σε ηλικία δύο ετών), ο Αλέξανδρος και η Αργίνη.

Γάμος

Η οικογένεια Μπενάκη μετακόμισε προσωρινά στην Αθήνα το 1882. Η Πηνελόπη παντρεύτηκε τον εύπορο Φαναριώτη επιχειρηματία Στέφανο Δέλτα, με τον οποίο απέκτησε τρεις κόρες: τη Σοφία Μαυρογορδάτου, τη Βιργινία Ζάννα και την Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου. Ο Στέφανος Δέλτας είχε συγγενική σχέση με τον μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή μέσω της συζύγου του Σοφίας, της οποίας ο πατέρας ήταν ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρή Πασάς. Το ζευγάρι επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια το 1905, όπου η Πηνελόπη γνώρισε τον Ίωνα Δραγούμη, τότε αντιπρόξενο της Ελλάδας στην πόλη. Όπως και η Δέλτα, ο Δραγούμης έγραφε για τον Μακεδονικό Αγώνα και στα έργα του υπάρχουν προσωπικές αναμνήσεις του. Ανάμεσα τους αναπτύχθηκε ρομαντική σχέση. Παρότι αποφάσισαν να χωρίσουν, συνέχισαν να αλληλογραφούν παθιασμένα μέχρι το 1912, όταν ο Δραγούμης σύναψε σχέση με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη. Στο μεταξύ, η Πηνελόπη είχε αποπειραθεί δύο φορές να αυτοκτονήσει.

Συγγραφική σταδιοδρομία

Το 1906, η οικογένεια μετακόμισε στη Φραγκφούρτη, όπου ο Στέφανος ανέλαβε τη διεύθυνση των γραφείων της επιχείρησης βάμβακος Χωρέμη-Μπενάκη. Το πρώτο της μυθιστόρημα, Για την Πατρίδα, εκδόθηκε το 1909 και διαδραματίζεται στη Βυζαντινή εποχή. Την ίδια περίοδο άρχισε η αλληλογραφία της με τον ιστορικό Γουστάβο Σλουμπερζέ, ειδικό στη Βυζαντινή Ιστορία. Από αυτή τη συνεργασία προέκυψε το δεύτερο της μυθιστόρημα, Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, που τοποθετείται στην εποχή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄. Το κίνημα στο Γουδί το 1909 την ενέπνευσε να γράψει το Παραμύθι Χωρίς Όνομα, το οποίο εκδόθηκε το 1911.

Το 1913 η οικογένεια επέστρεψε ξανά στην Αλεξάνδρεια και το 1916 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Τότε ο πατέρας της, Εμμανουήλ Μπενάκης, είχε εκλεγεί δήμαρχος Αθηναίων και η οικογένεια είχε στενές σχέσεις με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον οποίο φιλοξενούσαν συχνά στην πολυτελή έπαυλή τους στην Κηφισιά. Ο Μπενάκης ήταν πολιτικός συνεργάτης του Βενιζέλου και είχε διατελέσει υπουργός Οικονομικών στην πρώτη κυβέρνησή του.

Η μακρά αλληλογραφία της με τον μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθο αποτέλεσε τη βάση για το έργο της Η Ζωή του Χριστού (1925). Το ίδιο έτος διαγνώστηκε με πολιομυελίτιδα. Το 1927 ξεκίνησε τη συγγραφή της τριλογίας Ρωμιοπούλες, ένα αυτοβιογραφικό έργο που ολοκλήρωσε το 1939. Το Ξύπνημα καλύπτει την περίοδο 1895–1907, η Λάβρα τα έτη 1907–1909 και το Σούρουπο τα έτη 1914–1920. Η προσωπική της εμπλοκή με τα γεγονότα της εποχής προσέφερε αυθεντικότητα και βάθος στην αφήγηση. Ο πατέρας της κινδύνεψε να εκτελεστεί από το Βασιλικό Κόμμα ως προδότης, ενώ ο Δραγούμης δολοφονήθηκε το 1920 από υποστηρικτές του Βενιζέλου. Έκτοτε η Δέλτα ντυνόταν αποκλειστικά στα μαύρα.

Στο μεταξύ, εξέδωσε τρία από τα σημαντικότερα έργα της: Τρελαντώνης (1932), βασισμένο στις παιδικές περιπέτειες του αδελφού της Αντώνη στην Αλεξάνδρεια, Μάγκας (1935), που περιγράφει τις περιπέτειες του σκύλου της οικογένειας, και Τα Μυστικά του Βάλτου (1937), που διαδραματίζεται στην περιοχή της λίμνης των Γιαννιτσών, την εποχή του Μακεδονικού Αγώνα. Παρότι το έργο της αναγνωρίζεται, το υλικό προήλθε κυρίως από τη γραμματέα της Αντιγόνη Μπέλλου Θρεψιάδη, κόρη Μακεδονομάχου, η οποία είχε συλλέξει τις μαρτυρίες την περίοδο 1932–1935.

Η Πηνελόπη Δέλτα δεν επέτρεπε στα εγγόνια της να την επισκέπτονται κατά τις ώρες συγγραφής, αλλά περνούσε τα βράδια μαζί τους. Αντί για παραμύθια, τους διάβαζε ό,τι είχε γράψει μέσα στη μέρα.

Ύστερη ζωή

Κατά τον τελευταίο χρόνο της ζωής της, σε κατάσταση προοδευτικής παράλυσης, της παραδόθηκαν τα ημερολόγια και τα αρχεία του Ίωνα Δραγούμη από τον αδελφό του Φίλιππο. Κατάφερε να υπαγορεύσει περίπου 1000 σελίδες σχολίων πάνω στο έργο του, προτού αποφασίσει να βάλει τέλος στη ζωή της. Αυτοκτόνησε λαμβάνοντας δηλητήριο στις 27 Απριλίου 1941, την ίδια ημέρα που τα στρατεύματα της Βέρμαχτ εισήλθαν στην Αθήνα. Πέθανε στις 2 Μαΐου 1941. Κατόπιν επιθυμίας της, ενταφιάστηκε στον κήπο της έπαυλής της στην Κηφισιά. Την κηδεία τέλεσε ο τότε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρύσανθος. Στον τάφο της χαράχτηκε η λέξη «σιωπή».

Απόγονοι

Η έπαυλη Δέλτα κληροδοτήθηκε στις τρεις της κόρες – Σοφία, Βιργινία και Αλεξάνδρα – οι οποίες προσέθεσαν έναν ξενώνα που ονόμασαν Sovirale, από τα αρχικά των ονομάτων τους. Η Βιργινία παντρεύτηκε τον πολιτικό Αλέξανδρο Ζάννα. Η κόρη τους, Λένα, ήταν μητέρα του μετέπειτα πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά. Ο γιος τους, Παύλος Ζάννας (1929–1989), υπήρξε εξέχων κριτικός τέχνης και μεταφραστής του Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο του Μαρσέλ Προυστ στα ελληνικά. Το 1989, η Αλεξάνδρα, τελευταία εν ζωή κόρη της Δέλτα, δώρισε την έπαυλη στο Μουσείο Μπενάκη.

Εργογραφία

1909: Για την Πατρίδα (ιστορικό μυθιστόρημα), α' έκδοση: τυπ. Γ.Σ.Βελώνη, Λονδίνο, εικονογράφηση Νικηφόρου Λύτρα

1909: Η καρδιά της βασιλοπούλας (διήγημα-παραμύθι), α' έκδοση: τυπ. Γ.Σ.Βελώνη, Λονδίνο, εικονογράφηση Δημήτρης Κωνσταντινίδης

1910: Παραμύθι χωρίς όνομα, α΄ έκδοση: α' έκδοση: τυπ. Γ.Σ.Βελώνη, Λονδίνο, εικονογράφηση Δημήτρης Κωνσταντινίδης

1911: Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου (ιστορικό διήγημα), α΄ έκδοση: τυπ. Γ.Σ.Βελώνη, Λονδίνο, εικονογράφηση Δημήτρης Κωνσταντινίδης

1915: Παραμύθια και άλλα, α' έκδοση: "Βιβλιοθήκη του «Εκπαιδευτικού Ομίλου»", Αθήνα, με εικονογραφήσεις της Σοφίας Λασκαρίδου και της Σοφίας Δέλτα

1921: Τ' Ανεύθυνα (Διηγήματα), α' έκδοση: Αθήνα, εκδόσεις "Ι.Ν.Σιδέρης"

1922: Στο Κοτέτσι (παραμύθι), α' δημοσίευση στο παιδικό περιοδικό «Παιδική χαρά» το 1922, α' έκδοση: εκδ. "Τετράγωνο", 2011

1925: Η ζωή του Χριστού - (δίτομο), α' έκδ.: Αθήνα, εκδ. "Τυπογραφείο της Εστίας"

1927: Το γκρέμισμα, (ιστορικό μυθιστόρημα, ανολοκλήρωτο), α' έκδοση: εκδ. "Ερμής", 1983

1932: Τρελαντώνης (μυθιστόρημα), α' έκδ.:εκδ. "Τυπογραφείο της Εστίας" με εικονογραφήσεις της Μαρίας Παπαρρηγοπούλου

1935: Μάγκας (μυθιστόρημα), α' έκδοση: εκδ. "Κασταλία"

1937: Στα μυστικά του βάλτου (μυθιστόρημα), α' έκδ.: Αθήνα, εκδ. "Τυπογραφείο της Εστίας", με εικονογραφήσεις του Δημήτριου Μπισκίνη.

1939: Οι Ρωμιοπούλες (μυθιστόρημα για ενήλικες) α΄ έκδοση: εκδόσεις "Ερμής", 2014. Περιλαμβάνει: α' τόμος: Το πρώτο ξύπνημα, β' τόμος: Η Λάβρα, γ' τόμος: Το σούρουπο

Αρχείο Πηνελόπης Δέλτα

Οι χρονολογίες αφορούν στο έτος της πρώτης έκδοσης σε βιβλίο.

1956: «Αλληλογραφία της Π.Σ.Δέλτα- (1906-1940)» σε επιμέλεια Ξ.Λευκοπαρίδη, εκδ. "Τυπογραφείο της Εστίας"

1978: «Ελευθέριος Βενιζέλος (Ημερολόγιο – Αναμνήσεις – Μαρτυρίες – Αλληλογραφία)», σε επιμέλεια Παύλου Ζάννα, εκδ. "Ερμής"

1979: «Νικόλαος Πλαστήρας, Εκστρατεία Ουκρανίας 1919, Κίνημα 6ης Μαρτίου 1933, Αλληλογραφία», σε επιμέλεια Παύλου Α. Ζάννα, εκδ. "Ερμής"

1982: «Εκστρατεία στη μεσημβρινή Ρωσία (κείμενα Ι.Δραγούμη, Κ.Μανέτα, Κ.Βλάχου, Ν.Γρηγοριάδη)». Κείμενα που αφορούν την Εκστρατεία της Κριμαίας το 1919, γραμμένα κατ' παράκληση της Δέλτα από αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων. Πρώτη έκδοση, "Ερμής"

1985: «Πρώτες ενθυμήσεις». Γραμμένες γύρω στα 1932, περιλαμβάνουν ιστορικές πληροφορίες για την οικογένειά της καθώς και αναμνήσεις των παιδικών και εφηβικών χρόνων της. Επιμέλεια Παύλου Ζάννα, εκδόσεις "Ερμής"

1990: «Αναμνήσεις 1899». Οι αναμνήσεις που αφορούν που καλύπτουν την ζωή της μέχρι το 1899, γράφτηκαν από την Δέλτα στα γαλλικά. Στην έκδοση σε βιβλίο, η μετάφραση έγινε από την Βούλα Λούβρου, σε επιμέλεια, Π. Ζάννας και Αλέκος Π. Ζάννας, εκδόσεις "Ερμής".

1996: «Αναμνήσεις 1921». Η Δέλτα καταγράφει την σχέση της με τον Ίωνα Δραγούμη την περίοδο 1905 - 1908. Επιμέλεια Π. Ζάννας, εκδόσεις "Ερμής".

2007: «Αναμνήσεις 1940». Τα τελευταία γραπτά της Δέλτα, γράφονται από τις 29 Ιουλίου 1940 και σταματούν απότομα στις 27 Απριλίου του 1941, την ημέρα της εισβολής των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής στην Αθήνα και ημέρα θανάτου της Δέλτα. Αφορούν στα έτη 1908 - 1909 και στη σχέση της με τον Ίωνα Δραγούμη. Επιμέλεια, Αλέκος Π. Ζάννας, εκδόσεις "Ερμής".

2009: «Ίων Δραγούμης». Η Δέλτα γράφει για τα τελευταία χρόνια της σχέσης της με τον Δραγούμη. Επιμέλεια: Αλέκος Ζάννας, εκδ. "Ερμής".

Βιβλιογραφία

Βιογραφίες

«Πηνελόπη Δέλτα. Αφήγηση ζωής» της Βαλεντίνη Τσελίκη. Βιογραφία και φωτογραφικό άλμπουμ, εκδόσεις "Ολκός" και "Μουσείο Μπενάκη", 2004, (ISBN 960-8154-30-8)

«Η Πηνελόπη Δέλτα και ο κόσμος της», φωτογραφικό άλμπουμ, έκδοση του Μουσείου Μπενάκη με την ευκαιρία της έκθεσης των Ιστορικών Αρχείων του μουσείου που στεγάζονται στο σπίτι που έζησαν η Πηνελόπη και ο Στέφανος Δέλτα, σε επιμέλεια του Α. Π. Ζάννα, εγγονού του Αλέξανδρου Ζάννα. "Εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη", 2006 (ISBN 978-960-8347-45-8)

«Πηνελόπη Δέλτα -Η ζωή της σαν παραµύθι», της Νένας Κοκκινάκη σε εικονογράφηση Δήμητρας Ψυχογιού. Βιογραφία για εφήβους, εκδόσεις "Άγκυρα", 2008. Το βιβλίο τιμήθηκε με το Κρατικό λογοτεχνικό βραβείο στην κατηγορία "Βραβείο βιβλίου γνώσεων για παιδιά", το 2008 (ISBN 978-960-422-495-1)

«Η Κυρία με τα Μαύρα» της Μίτση Σκ. Πικραμένου, εκδόσεις "Τετράγωνο", 2012 (ISBN 978-960-9505-24-6)

«Βιογραφία της Πηνελόπης Δέλτα: Πρέπει ο θάνατός μας να ωφελήσει σε κάτι, ειδεμή είναι άχρηστος», της Μίτση Σκ. Πικραμένου. Αναθεωρημένη και εμπλουτισμένη έκδοση της πρώτης βιογραφίας, εκδόσεις «Πικραμένος», 2016 (ISBN 978-960-6628-70-2)

«Εργογραφία της Πηνελόπης Δέλτα: Ό,τι και να κάνεις, ό,τι και να κάνω, οι ψυχές μας είναι ένα», της Μίτση Σκ. Πικραμένου. Εκδ. «Πικραμένος», 2016 (ISBN 978-960-6628-71-9)

Μελέτες

«Η Μακεδονία με την πένα της Πηνελόπης Δέλτα» συλλογικός τόμος με αφορμή της έκθεση του μουσείου Μπενάκη για την Πηνελόπη Δέλτα και τον Μακεδονικό αγώνα. Περιλαμβάνονται φωτογραφίες, χειρόγραφα, άρθρα, χάρτες. "Εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη", 1996, (ISBN 960-7488-04-0)

«Π. Σ. Δέλτα. Σύγχρονες προσεγγίσεις στο έργο της», σε επιμέλεια Αλέξανδρου Ζάννα. "Εκδόσεις Εστία και Μουσείο Μπενάκη", 2006, (ISBN 960-05-1239-6