Θεόκλητος Φαρμακίδης (κατά κόσμον Θεοχάρης Φαρμακίδης)

Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (κατά κόσμον Θεοχάρης Φαρμακίδης) υπήρξε Έλληνας διδάσκαλος του Γένους, κορυφαίος διαφωτιστής, αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης, λόγιος κληρικός και πρωτοπόρος εφημεριδογράφος.

Γέννηση και πρώιμα χρόνια

Γεννήθηκε στη Νίκαια Λάρισας (τότε Νεμπεγλέρ) στις 15 Ιανουαρίου 1784. Έλαβε τη βασική του μόρφωση στο χωριό του και στη Λάρισα, όπου το 1802 χειροτονήθηκε διάκονος λαμβάνοντας το όνομα Θεόκλητος.

Σπουδές

Μετά τη χειροτονία του, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, κοντά σε κάποιον θείο του Μητροπολίτη, όπου από το 1804 έως το 1806 φοίτησε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Συνέχισε τις σπουδές του στη Σχολή των Κυδωνιών και από το 1806 έως το 1811 στην Ακαδημία του Ιασίου. Παρέμεινε για κάποιο χρονικό διάστημα στο Βουκουρέστι, όπου χειροτονήθηκε πρεσβύτερος.

Το 1811 διορίστηκε εφημέριος στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου στη Βιέννη, όπου παρέμεινε έως το 1817 ή 1818. Εκεί συμπλήρωσε τη μόρφωσή του μαθαίνοντας λατινικά, γαλλικά και γερμανικά, και μετέφρασε την τετράτομη εγκυκλοπαίδεια του Γιακόμπς.

Δημοσιογραφική και διαφωτιστική δράση στη Βιέννη

Στη Βιέννη, μετά τον ιδρυτή Άνθιμο Γαζή, από το 1816 έως το 1818, σε συνεργασία με τον Κωνσταντίνο Κοκκινάκη, συνέχισαν την έκδοση του περιοδικού «Λόγιος Ερμής», το οποίο υπήρξε βασικό δημοσιογραφικό όργανο της παράταξης του Αδαμάντιου Κοραή. Το 1817 παραιτήθηκε από τη θέση του εφημέριου στη Βιέννη, λόγω των επιθέσεων που δεχόταν από μέλη της κοινότητας εξαιτίας των κειμένων που δημοσίευε στον «Λόγιο Ερμή».

Συμμετοχή στη Φιλική Εταιρεία και σπουδές στη Γερμανία

Συμμετείχε ως μέλος στη Φιλική Εταιρεία. Ο ευεργέτης του, φιλέλληνας λόρδος Γκίλφορντ, του εξασφάλισε τις δαπάνες των σπουδών του στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν στη Γερμανία από το 1819 έως το 1821.

Συμμετοχή στην Ελληνική Επανάσταση και εκδοτική δραστηριότητα

Με την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης, τον Μάιο του 1821, έφτασε στην Ηπειρωτική Ελλάδα για να αγωνιστεί μαζί με τα αδέλφια του. Από εκεί πήγε στις Σπέτσες και στη συνέχεια στο στρατόπεδο των Βερβαίνων, όπου εντάχθηκε στο επιτελείο του πρίγκιπα Δημήτριου Υψηλάντη.

Ήταν εκδότης της πρώτης ελληνικής εφημερίδας «Σάλπιγξ Ελληνική», που εκδόθηκε την 1η Αυγούστου 1821 στην Καλαμάτα, σε τυπογραφείο που έφερε από την Τεργέστη ο Δημήτριος Υψηλάντης. Στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας, που ήταν η πρώτη ελεύθερη και ελληνική στα έως τότε απελευθερωμένα εδάφη, δημοσιεύτηκε η Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη της 24ης Φεβρουαρίου 1821 για την επανάσταση στη Μολδοβλαχία. Στο δεύτερο φύλλο φιλοξενήθηκε η έκκληση του Υψηλάντη στους κατοίκους της Λειβαδιάς, ενώ στο τρίτο φύλλο (και τελευταίο) καταχωρήθηκε έκκληση του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και της Μεσσηνιακής Συγκλήτου προς τους Ευρωπαίους για τον αγώνα των Ελλήνων για ελευθερία. Η κυκλοφορία της εφημερίδας διακόπηκε επειδή ο Φαρμακίδης αρνήθηκε να υποκύψει στη λογοκρισία («Δεν ενέδωσα εις το δεσποτικόν μέτρον της προεξετάσεως»). Τα τρία φύλλα της εφημερίδας σώζονται και φυλάσσονται στη Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Βουλής.

Πολιτική και εκπαιδευτική δράση

Εκλέχθηκε πληρεξούσιος σε αρκετές εθνοσυνελεύσεις και έλαβε μέρος στις δύο πρώτες Εθνοσυνελεύσεις. Διορίστηκε μέλος του Αρείου Πάγου Ανατολικής Ελλάδος και Έφορος της Παιδείας και της Ηθικής Ανατροφής των Παίδων (5 Ιουλίου 1823). Από το 1823 έως το 1825 δίδαξε δογματική στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας.

Το 1825 διορίστηκε διευθυντής του Εθνικού Τυπογραφείου και αρχισυντάκτης της «Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος» (μετέπειτα «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως»). Επί των ημερών του ως διευθυντή και αρχισυντάκτη, καταγράφηκε τον Μάρτιο του 1826 μία από τις πρώτες απεργίες στην Ελλάδα από τους τυπογράφους εργαζόμενους, που ζητούσαν την καταβολή των δεδουλευμένων μισθών τους. Ο Φαρμακίδης, στον οποίο απευθύνθηκε το υπουργείο Εσωτερικών για πληροφορίες, χαρακτήρισε τον παλιό του συνεργάτη στην έκδοση της «Σάλπιγγος Ελληνικής» ως «συνωμότη» και «αποστάτη». Το 1827 παραιτήθηκε, αντιδρώντας στις κατηγορίες που του αποδόθηκαν.

Πολιτική τοποθέτηση και διώξεις

Υπήρξε υποστηρικτής του «Αγγλικού κόμματος» του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, γεγονός που τον έφερε αντιμέτωπο με τον Ιωάννη Καποδίστρια, τον οποίο θεωρούσε όργανο της ρωσικής πολιτικής. Μια επιστολή του με επικριτικό περιεχόμενο για τον Καποδίστρια ανακαλύφθηκε από την κυβερνητική λογοκρισία, με αποτέλεσμα να δικαστεί και να φυλακιστεί. Μετά την αποφυλάκισή του πέρασε στην Ύδρα και ενώθηκε με την αντικαποδιστριακή παράταξη. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, στις 14 Απριλίου 1832 διορίστηκε έφορος του Γενικού και Προκαταρκτικού Σχολείου στην Αίγινα.

Πανεπιστημιακή καριέρα

Διετέλεσε καθηγητής, μαζί με τον μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Κυρό Μισαήλ Αποστολίδη, της Θεολογικής Σχολής στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο (μετέπειτα Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών). Έπεσε όμως σε δυσμένεια και μετατέθηκε στη Φιλολογική Σχολή, ενώ ταυτόχρονα απομακρύνθηκε από τη θέση του ως «Γραμματέως παρά τη Ιερά Συνόδω» του Ελληνικού Βασιλείου. Το 1843 επανήλθε ως καθηγητής της Θεολογικής Σχολής. Δίδαξε ελάχιστα στο πανεπιστήμιο, λόγω προβλήματος με τον φάρυγγά του.

Αγώνας για το Αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Ελλάδος

Υποστήριξε με θέρμη τη δημιουργία αυτοκέφαλης ελληνικής Εκκλησίας, διοικούμενης από Ιερά Σύνοδο, της οποίας υπήρξε ο πρώτος γραμματέας. Όταν ο Λούντβιχ Γκέορκ Μάουρερ, προτεστάντης το δόγμα, εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα ως μέλος της Αντιβασιλείας, εμπιστεύτηκε για τα εκκλησιαστικά ζητήματα το Θεόκλητο Φαρμακίδη και τον διόρισε ως μέλος στην επταμελή επιτροπή (με τρεις κληρικούς: Επίσκοπος Ελαίας Παΐσιος, πρεσβύτερος Αρδαμερίου Ιγνάτιος, τέσσερις λαϊκοί: Πανούτσος Νοταράς, Σκαρλάτος Βυζάντιος, Κωνσταντίνος Σχινάς και ο γραμματέας της Επικρατείας Σπυρίδων Τρικούπης, ως Πρόεδρος).

Έργο της επιτροπής ήταν η μελέτη της κατάστασης της Εκκλησίας της Ελλάδος και η υποβολή προτάσεων για την οργάνωσή της. Με το Βασιλικό Διάταγμα της 23ης Ιουλίου 1833 ανακηρύχθηκε το Αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Ελλάδος, το οποίο για τα επόμενα δεκαεπτά χρόνια αποτέλεσε αιτία σχίσματος με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Βασικό επιχείρημα του Φαρμακίδη ήταν ότι το ελεύθερο ελληνικό κράτος δεν έπρεπε να εξαρτά την εκκλησιαστική του διοίκηση από Πατριάρχη δέσμιο του Τούρκου Σουλτάνου. Εκκλησιαστικοί κύκλοι του «Ρωσικού κόμματος» (που υποστήριζαν το ενιαίο των Εκκλησιών, εξυπηρετώντας τα πανσλαβιστικά σχέδια της Ρωσικής Αυτοκρατορίας) τον μετέτρεψαν σε στόχο της πολεμικής τους. Επικεφαλής αυτής της ομάδας ήταν ο κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, έμμισθος σύμβουλος των Ρώσων, με κύρια όργανα την εφημερίδα «Αιών» και το περιοδικό «Ευαγγελική Σάλπιγξ».

Ο Φαρμακίδης ορίστηκε Αρχιγραμματέας της πρώτης τετραμελούς Συνόδου (με επισκόπους Κορίνθου Κύριλλο, Βοιωτίας Παΐσιο, Θήρας Ζαχαρία και Αττικής Σοφρόνιο).

Σχέσεις με τον Θεόφιλο Καΐρη και μεταφραστικό έργο

Υπήρξε στενός φίλος του διαφωτιστή Θεόφιλου Καΐρη, τον οποίο προσπάθησε να αποτρέψει από τις θεοσοφιστικές πεποιθήσεις του. Ως γραμματέας της Ιεράς Συνόδου πρότεινε να του επιτραπεί η απομάκρυνση από την Ελλάδα για να λυθεί το ζήτημα. Υποστήριζε ότι η Αγία Γραφή έπρεπε να μεταγλωττιστεί στην απλή νεοελληνική ώστε να γίνει κατανοητή από το λαϊκό πλήθος, θέση που του κόστισε νέες κριτικές από τους ίδιους συντηρητικούς κύκλους.

Τελευταία χρόνια και κληρονομιά

Στις 29 Ιουνίου 1850 εκδόθηκε ο «Συνοδικός Τόμος» από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με τον οποίο ανακηρύχθηκε αυτοκέφαλος η Εκκλησία της Ελλάδος, με αντικανονικές προϋποθέσεις και περιοριστικούς όρους για την άσκηση ελεύθερης διοικήσεως, που προκάλεσαν την αντίδραση του Φαρμακίδη. Δημοσίευσε το έργο «Ο Συνοδικός Τόμος ή περί Αληθείας» ή «Αντίτομος» (23 Απριλίου 1852), όπου χαρακτήριζε τον Τόμο «ύβριν κατά της Ελλάδος» και υποστήριζε ότι «κατεφρονήθη η Ελλάς, περιεπαίχθη, εξυβρίσθη, εξηυτελίσθη παρά ξένης Εκκλησιαστικής Αρχής, υπό τον Σουλτάνον των Οθωμανών τελούσης και κατά τας διαταγάς αυτού ενεργούσης» και συνιστούσε την απόρριψή του.

Κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, φοβούμενος τη ρωσική επεκτατικότητα, τον κίνδυνο του πανσλαβισμού και τις γεωπολιτικές βλέψεις της Ρωσίας στα Βαλκάνια, υιοθέτησε ουδετερόφιλη στάση.

Υπήρξε πιστός υπερασπιστής των ιδεών του νεοελληνικού διαφωτισμού, με βασικό εκφραστή τον Αδαμάντιο Κοραή, και ιδιαίτερα ταπεινός στο φρόνημα, ώστε όταν του προσφέρθηκε ο «Μεγαλόσταυρος του Σωτήρος» ως αναγνώριση των υπηρεσιών του στο έθνος, δεν αποδέχθηκε την τιμή.

Απεβίωσε στην Αθήνα στις 26 Απριλίου 1860.

Συγγραφικό έργο

Διακρίθηκε για την αγάπη του προς τη μάθηση και την οξύτητα του πνεύματός του, χαρακτηριστικά που τον κατέστησαν κορυφαία φυσιογνωμία του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η ελεύθερη σκέψη του τον έφερε σε σύγκρουση με τη συντηρητική πτέρυγα της Εκκλησίας, η οποία, παρά την κρίσιμη συμβολή του στην οργάνωση του Αυτοκεφάλου (1833) και τη θέση του ως πρώτου γραμματέα της Ιεράς Συνόδου, τον απομόνωσε πολιτικά και θεολογικά για δεκαετίες.

Ως πιστός οπαδός των ιδεών του Αδαμάντιου Κοραή, προώθησε τη μετατροπή της Εκκλησίας σε «εθνικό θεσμό» υπό κρατικό έλεγχο, θέτοντας ως κύριο επιχείρημα ότι η ελεύθερη Ελλάδα δεν έπρεπε να εξαρτάται εκκλησιαστικά από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο θεωρούσε «δέσμιο του Σουλτάνου». Αυτή του η προσέγγιση, που συνδύαζε θρησκευτικό ρεφορμισμό με εθνικιστικό αίσθημα, τον κατέστησε «πολιτικό θεολόγο» του 19ου αιώνα, με τον ιστορικό Γεράσιμο Κονιδάρη να τον χαρακτηρίζει «πατριώτη και εθνικόφρονα».

Στο ζήτημα της μετάφρασης της Αγίας Γραφής, επέμεινε στη χρήση της δημοτικής, θεωρώντας ότι η Καινή Διαθήκη έπρεπε να γίνει «κατανόητη από το λαό» – θέση που προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από κληρικούς όπως ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων. Κατά τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856), ανησυχώντας για τις ρωσικές επεκτατικές βλέψεις στα Βαλκάνια και τον κίνδυνο του πανσλαβισμού, τάχθηκε υπέρ της ουδετερότητας του ελληνικού κράτους.

Η ταπεινοφροσύνη του εκδηλώθηκε και στην απόρριψη του «Μεγαλόσταυρου του Σωτήρος», ως αναγνώριση των υπηρεσιών του προς το έθνος, επιδεικνύοντας μία ασυνήθιστη για την εποχή αδιαφορία προς τους επίσημους τιμητικούς τίτλους. Το αρχείο του, που περιλαμβάνει χειρόγραφα, επιστολές και θεολογικές μελέτες, διασώζεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, ενώ προτομή του βρίσκεται στην πλατεία της γενέτειράς του, Νίκαιας Λάρισας.

Στη Βιέννη, όπου υπηρέτησε ως εφημέριος (1811-1818), μετέφρασε στα ελληνικά την τετράτομη εγκυκλοπαίδεια του Γιάκομπ Φράντσολα και συνέβαλε στον «Λόγιο Ερμή» – όργανο των ιδεών του Κοραή. Ως λόγιος, επανέδωσε τα Σχόλια του Ερανιστού Οικουμενίου (10ος αι.) στην Καινή Διαθήκη (1842-1843), ενισχύοντας την επιστημονική μελέτη των κειμένων μέσα από την πατρολογική παράδοση.

Ιστορική Αναδιάρθρωση & Επιπλέον Στοιχεία

Διχασμός με την Εκκλησία:

Η σύγκρουσή του με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως κορυφώθηκε μετά τον Συνοδικό Τόμο (1850), όταν δημοσίευσε το «Αντίτομο» (1852) καταγγέλλοντας τον ως «ύβριν κατά της Ελλάδος».

Πολιτική Θεολογία:

Σύμφωνα με τον Κονιδάρη, η στάση του για το Αυτοκέφαλο «εσκέπτετο ως πολιτικός μάλλον ανήρ», με κριτήριο το εθνικό συμφέρον.

Εκπαιδευτικό Έργο:

Ως Έφορος Παιδείας (1823) και καθηγητής στην Ιόνιο Ακαδημία, εισήγαγε διδάγματα που ενίσχυαν τον εθνικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης.

Εργογραφία

Κύρια έργα

«Στοιχεία ελληνικής γλώσσης» (1815, Βιέννη)

Περιεχόμενο: Γραμματική εγχειρίδιο για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, επηρεασμένο από τις γλωσσικές αρχές του Αδαμάντιου Κοραή.

Σημασία: Απευθυνόταν σε Ελληνορθόδοξες κοινότητες της διασποράς, με στόχο την ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας.

«Ο ψευδώνυμος Γερμανός» (1838, Αθήνα)

Περιεχόμενο: Πολεμική θεολογική πραγματεία κατά ανώνυμου συγγραφέα που υπερασπιζόταν δόγματα αντίθετα με την ορθόδοξη παράδοση.

«Περί Ζαχαρίου υιού Βαραχίου» (1838, Αθήνα)

Περιεχόμενο: Ερμηνευτικό δοκίμιο για τον βιβλικό προφήτη Ζαχαρία, με έμφαση στην ιστορικο-κριτική ανάλυση.

«Απολογία» (1840, Αθήνα)

Περιεχόμενο: Αυτοβιογραφικό κείμενο όπου υπερασπίζεται τις ενέργειές του για το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Ελλάδος και απαντά σε κατηγορίες συντηρητικών κύκλων.

«Η Καινή Διαθήκη μετά Υπομνημάτων αρχαίων» (1842–1845, Αθήνα)

Περιεχόμενο: Επανέκδοση της Καινής Διαθήκης με σχόλια από πατρολογικές πηγές, συμπεριλαμβανομένων των Σχολίων του Ερανιστού Οικουμενίου (10ος αι.).

Σημασία: Πρωτοποριακή προσπάθεια επιστημονικής προσέγγισης των ιερών κειμένων.

«Χρηστομάθεια ελληνική» (χρονολογία αδιευκρίνιστη)

Περιεχόμενο: Ανθολογία κλασικών και βυζαντινών κειμένων για παιδαγωγική χρήση.

«Ο Συνοδικός Τόμος ή περί αληθείας» (1852, Αθήνα)

Περιεχόμενο: Κριτική ανάλυση του Συνοδικού Τόμου (1850), όπου καταγγέλλει την υποταγή της ελληνικής Εκκλησίας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως «ύβριν κατά της Ελλάδος».

Εναλλακτικός τίτλος: «Αντίτομος».

«Οικονόμος ο εξ Οικονόμων ή περί όρκου» (χρονολογία αδιευκρίνιστη)

Περιεχόμενο: Πολεμικό έργο κατά του Κωνσταντίνου Οικονόμου, επικεφαλής του «ρωσικού κόμματος».

Μεταφραστικό Έργο

Τετράτομη εγκυκλοπαίδεια του Γιάκομπ Φράντσολα (1810s, Βιέννη):

Μεταφράστηκε στα ελληνικά κατά την παραμονή του ως εφημέριος στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου.

Λογοτεχνικές και Ιστορικές Αναφορές

«Ελληνική Σάλπιγξ» (1821):

Ως εκδότης της πρώτης ελληνικής εφημερίδας, συνέγραψε προκηρύξεις και επαναστατικά κείμενα, τα οποία διασώζονται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Άρθρα στον «Λόγιο Ερμή» (1816–1818):

Συμμετείχε ενεργά στη δημοσίευση κειμένων που προώθησαν τις ιδέες του Διαφωτισμού.

Ανέκδοτα ή Χαμένα Έργα

Σύμφωνα με πηγές, πολλά χειρόγραφά του παρέμειναν ανέκδοτα, κυρίως θεολογικά σχόλια και επιστολές. Τα αρχειακά του τεκμήρια φυλάσσονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Βαρθολομαίου Βγένα Α., Η δίκη του Θεόκλητου Φαρμακίδη (1829–1839), 1974.

Μεταλληνός Γεώργιος, Επακριβώσεις στην ιδεολογική ταυτότητα του Θεόκλητου Φαρμακίδη, 1999.