Κυριακή της Σαμαρείτιδος
Ὕδωρ λαβεῖν ἐλθοῦσα τὸ φθαρτὸν γύναι,
Τὸ ζῶν ἀπαντλεῖς, ᾧ ῥύπους ψυχῆς πλύνεις.
Η αγία Φωτεινή η Σαμαρείτις είναι Μεγαλομάρτυρας και Ισαπόστολος της Χριστιανικής Εκκλησίας. Πρόκειται για την ταπεινή «γυνή εκ Σαμάρειας» με την οποία συνομίλησε ο Ιησούς Χριστός κοντά στο Πηγάδι του Ιακώβ ή «πηγή του Ιακώβ», όπως αναφέρεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον (4, 5-42). Το πραγματικό όνομά της, όπως και λοιπές ιστορικές μαρτυρίες αγνοούνται. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη της κάθε χρόνο στις 26 Φεβρουαρίου και μνημονεύει το γεγονός αυτό την «Κυριακή της Σαμαρείτιδος», την τέταρτη Κυριακή μετά το Πάσχα.
Σύμφωνα με την Ευαγγελική περικοπή, ο Ιησούς ταξίδευε από την Ιουδαία στη Γαλιλαία. Φτάνοντας έξω από μια πόλη της Σαμάρειας, που λεγόταν Συχάρ ή Συχέμ, κάθισε κοντά στο πηγάδι του Ιακώβ να ξεκουραστεί. Τότε πήγε μια Σαμαρείτιδα να βγάλει νερό από το πηγάδι και ο Ιησούς της ζήτησε να του δώσει να πιει. Εκείνη παραξενεύτηκε επειδή οι Ιουδαίοι και οι Σαμαρείτες απέφευγαν κάθε επικοινωνία λόγω παλιάς έχθρας. Κατά τη συνομιλία τους, ο Ιησούς τής αποκάλυψε πως Εκείνος δίνει το «ζωντανό νερό», που όποιος το πιει ποτέ δεν θα διψάσει αλλά μέσα του θα αναβλύζει νερό ζωής αιώνιας, καθώς και πτυχές της προσωπικής της ζωής. Αφού της έκανε γνωστή τη διδασκαλία Tου, η Σαμαρείτις πίστεψε σ’ Aυτόν. Βαπτίστηκε με το όνομα Φωτεινή κι έγινε κήρυκας του Ευαγγελίου.
Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, που απηχεί στα Μηναία, η αγία Φωτεινή μαρτύρησε επί Νέρωνος, μαζί με τις πέντε αδελφές της και τους δύο γιους της, τον Ιωσή και τον Βίκτορα, στη Ρώμη. Επίσης, περιέχεται μακροσκελής ιστορία περί της δράσεως της αγίας Φωτεινής, η οποία όμως μάλλον δεν απηχεί σε πραγματική ιστορία. Έτσι η αγία Φωτεινή φέρεται να κήρυξε το ευαγγέλιο, μετά του υιού της Ιωσή, στην Καρθαγένη της Αφρικής (τη γνωστή Καρχηδόνα), όπως και ο Δούκας και αδελφός του Βίκτωρας. Όλοι μαζί συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στη Ρώμη, όπου υπέστησαν βασανιστήρια.
Έρχεται ο Κύριος σε μια πόλη της Σαμάρειας που λέγεται Σιχάρ. (Σαμάρεια ονομάσθηκε η πόλη που έκτισε το 880 π.Χ. ο βασιλιάς του Ισραήλ, Αμβρί, έπειτα το όρος Σομόρ που ήταν η ακρόπολή της και τέλος όλο το βόρειο βασίλειο του Ισραήλ, που καταλύθηκε από τους Ασσυρίους το 721 π.Χ. και ο ηγεμόνας τους εγκατέστησε εκεί εθνικούς από πολλά μέρη).
Στη Σμύρνη σώζεται η παράδοση ότι η αγία Φωτεινή δίδαξε και μαρτύρησε εκεί. Για τον λόγο αυτόν ο ναός της Αγίας Φωτεινής της Σμύρνης ήταν αφιερωμένος σε εκείνη. Χαρακτηριστικό του ναού ήταν το 33 μέτρων κωδωνοστάσιο με το μεγάλο κρουστικό ρολόι. Ο ναός κάηκε στη μεγάλη πυρκαγιά που αποτέφρωσε την ελληνική συνοικία τον Σεπτέμβριο του 1922.
Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, οι πρόσφυγες οικιστές της Νέας Σμύρνης έκτισαν τον ναό της Αγίας Φωτεινής, σε ανάμνηση του ομώνυμου ναού της Σμύρνης. Εντός του σημερινού ναού βρίσκονται, το ξυλόγλυπτο τέμπλο, ο επισκοπικός θρόνος και ο άμβωνας από τον ερειπωμένο ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου του Απάνω Μαχαλά της Σμύρνης (ο οποίος δεν κάηκε κατά την πυρπόληση της Σμύρνης διότι βρισκόταν σε λόφο). Αυτά μεταφέρθηκαν με συντονισμένες ενέργειες της Πολιτείας, Ιερέων και κατοίκων και είναι πανομοιότυπα με αυτά που στεγάζονταν στον κατεστραμμένο ναό της Αγίας Φωτεινής Σμύρνης.
Το 1974, όταν δημιουργήθηκε ξεχωριστή Ιερά Μητρόπολη Νέας Σμύρνης, ο ναός της Αγίας Φωτεινής καθιερώθηκε ως ο Μητροπολιτικός Ναός. Το 1996 ανεγέρθηκε με συνεισφορά του κοινωφελούς Ιδρύματος Ωνάση, το κωδωνοστάσιο των 33 μέτρων, πιστό αντίγραφο του ιστορικού κωδωνοστασίου του ναού Αγίας Φωτεινής της Σμύρνης που καταστράφηκε το 1922.
Απόσπασμα ομιλίας του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά
Εκεί ήταν η πηγή του Ιακώβ, το πηγάδι που εκείνος είχε ανοίξει. Κουρασμένος ο Κύριος από την οδοιπορία κάθισε μόνος του δίπλα από το πηγάδι και κάτω αφελώς, γιατί οι μαθητές του πήγαν να αγοράσουν τροφές. Έρχεται εκεί μια γυναίκα από τη Σαμάρεια να πάρει νερό και ο Κύριος διψώντας ως άνθρωπος, της ζήτησε νερό.
Αυτή αντελήφθηκε από την εμφάνισή του ότι ήταν Ιουδαίος και θαύμασε πως ένας Ιουδαίος ζητά νερό από την εθνική Σαμαρείτιδα. Αν γνώριζες, της είπε, τη δωρεά του Θεού, ποιός είναι αυτός που σου ζητά να πιεί νερό, εσύ θα του ζητούσες και θα σου έδινε ζωντανό νερό. Ο Κύριος επιβεβαίωσε ότι αν γνώριζε θα γινόταν μέτοχος πραγματικά ζωντανού νερού, όπως έπραξε και απόλαυσε αργότερα όταν το έμαθε, ενώ το συνέδριο των Ιουδαίων που έμαθαν σαφώς, έπειτα εσταύρωσαν τον Κύριο της δόξης. Δωρεά του Θεού είναι, επειδή θεωρεί αγαπητούς όλους ακόμα και τους μισητούς από του Ιουδαίους εθνικούς και προσφέρει τον εαυτό του και καθιστά τους πιστούς σκεύη δεκτικά της Θεότητός του.
Η Σαμαρείτιδα δεν κατάλαβε το μεγαλείο του ζωντανού νερού, απορεί που θα βρεί νερό χωρίς κουβά σε ένα βαθύ πηγάδι. Έπειτα επιχειρεί να τον συγκρίνει με τον Ιακώβ, που τον αποκαλεί πατέρα, εξυμνώντας το γένος από το τόπο και εξαίρει το νερό με τη σκέψη ότι δεν μπορεί να βρεθεί καλύτερο. Όταν όμως άκουσε ότι το «νερό που θα σου δώσω» θα γίνει πηγή που τρέχει προς αιώνια ζωή, άφησε λόγο ψυχής που ποθεί και οδηγείται προς τη πίστη και ζήτησε να το λάβει για να μη ξαναδιψήσει. Ο Κύριος θέλοντας να αποκαλύπτεται λίγο λίγο, της λέγει να φωνάξει τον άνδρα της, γνωρίζοντάς της πόσους άνδρες είχε και αυτόν που έχει τώρα δεν είναι δικός της. Εκείνη όμως δεν στενοχωρείται από τον έλεγχο, αλλά αμέσως καταλαβαίνει ότι ο Κύριος είναι προφήτης και του ζητά εξηγήσεις σε ψηλά ζητήματα.
Βλέπετε πόση είναι η μακροθυμία και η φιλομάθεια αυτής της γυναίκας; Πόση συλλογή και γνώση είχε στη διάνοιά της, πόση γνώση της θεόπνευστης Γραφής; Και αμέσως τον ρωτά που πρέπει να λατρεύεται σωστά ο Θεός, εδώ σ' αυτό το τόπο ή στα Ιεροσόλυμα; Και τότε παίρνει τη απάντηση, ότι έρχεται η ώρα οπότε ούτε στο όρος αυτό ούτε στα Ιεροσόλυμα θα προσκυνήτε τον Πατέρα. Της γνωρίζει μάλιστα ότι η σωτηρία είναι από τους Ιουδαίους, δεν είπε θα είναι, στο μέλλον, γιατί ήταν αυτός ο ίδιος. Έρχεται ώρα και είναι τώρα που οι αληθινοί προσκυνητές θα προσκυνούν το Πατέρα κατα Πνεύμα και αλήθεια.
Γιατί ο ύψιστος και προσκυνητός Πατέρας, είναι Πατέρας αυτοαληθείας, δηλαδή του μονογενούς Υιού και έχει Πνεύμα αληθείας, το Πνεύμα το άγιο και αυτοί που τον προσκυνούν, το πράττουν έτσι διότι ενεργούνται δι' αυτών. Ο Κύριος απομακρύνει κάθε σωματική έννοια τόπο και προσκύνηση, λέγοντας: «Πνεύμα ο Θεός και αυτοί που τον προσκυνούν πρέπει να τον προσκυνούν κατα Πνεύμα και αλήθεια». Ως πνεύμα που είναι ο Θεός είναι ασώματος, το δε ασώματο δεν ευρίσκεται σε τόπο ούτε περιγράφεται με τοπικά όρια. Ως ασώματος ο Θεός δεν είναι πουθενά, ως Θεός δε είναι παντού, ως συνέχων και περιέχων το πάν.
Παντού είναι ο Θεός όχι μόνο εδώ στη γη αλλά και υπεράνω της γης, Πατήρ ασώματος και κατά τον χρόνο και σε τόπο αόριστος.
Βέβαια και η ψυχή και ο άγγελος είναι ασώματα, δεν είναι όμως σε τόπο, αλλά δεν είναι και παντού, γιατί δεν συνέχουν το σύμπαν αλλά αυτά έχουν ανάγκη του συνέχοντος.
Η Σαμαρείτιδα καθώς άκουσε από το Χριστό αυτά τα εξαίσια και θεοπρεπή λόγια, αναπτερωμένη, μνημονεύει τον προσδοκώμενο και ποθούμενο Μεσσία, τον λεγόμενο Χριστό που όταν έρθει θα μας τα διδάξει όλα. Βλέπετε πως ήταν ετοιμότατη για την πίστη; Από που θα γνώριζε τούτο, αν δεν είχε μελετήσει τα προφητικά βιβλία με πολλή σύνεση; Έτσι προλαβαίνει περί του Χριστού ότι θα διδάξει όλη την αλήθεια. Μόλις την είδε ο Κύριος τόσο θερμή της λέγει απροκάλυπτα: Εγώ είμαι ο Χριστός, που σου μιλώ. Εκείνη γίνεται αμέσως εκλεκτή ευαγγελίστρια και αφήνοντας τη υδρία και το σπίτι της τρέχει και παρασύρει όλους τους Σαμαρείτες πρός το Χριστό και αργότερα με τον υπόλοιπο φωτοειδή βίο της (ως Αγία Φωτεινή) σφραγίζει με το μαρτύριο την αγάπη της προς τον Κύριο.
(Απόσπασμα ομιλίας του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά)
Λειτουργικά κείμενα
Κοντάκιον
Ἦχος πλ. δ΄.
Πίστει ἐλθοῦσα ἐν τῷ φρέατι, ἡ Σαμαρεῖτις ἐθεάσατο, τὸ τῆς σοφίας ὕδωρ σε, ᾧ ποτισθεῖσα δαψιλῆς, Βασιλείαν τὴν ἄνωθεν ἐκληρώσατο, αἰωνίως ἡ ἀοίδιμος.
Σχόλια