Ιαματικές Πηγές Καλλιθέας, Ρόδος
Οι Πηγές της Καλλιθέας ανήκουν στο Δήμο της Ρόδου και βρίσκονται 9 χλμ. από το κέντρο της πόλης. Μετά από χρόνια ανακαίνισης αυτού του υπέροχου παραθαλάσσιου μνημείου, οι πόρτες των Πηγών άνοιξαν την 1η Ιουλίου του 2007. Αυτός ο μοναδικός συνδυασμός φύσης, αρχιτεκτονικής και ιστορίας προσφέρει στους επισκέπτες την ευκαιρία να απολαύσουν μια ξεχωριστή εμπειρία.
Μετά από χρόνια ερήμωσης και εγκατάλειψης, ο Δήμος Καλλιθέας και ο Δήμαρχος Ιωάννης Ιατρίδης ανέλαβαν το σημαντικό έργο της αποκατάστασης του μνημείου το 1999. Ύστερα από δέκα χρόνια δυσκολιών, πάντα με αγάπη, φροντίδα και πάθος, οι Πηγές Καλλιθέας άνοιξαν ξανά για το κοινό, ανακτώντας και πάλι την πρωτύτερη δόξα τους.
Οι πηγές της Καλλιθέας είναι ένα αξιοθαύμαστο και αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αρχιτεκτονικής, το οποίο έχει ενσωματωθεί στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής.
Οι Πηγές της Καλλιθέας ανήκουν στο Δήμο της Ρόδου και βρίσκονται 9 χλμ. από το κέντρο της πόλης. Μετά από χρόνια ανακαίνισης αυτού του υπέροχου παραθαλάσσιου μνημείου, οι πόρτες των Πηγών άνοιξαν την 1η Ιουλίου του 2007. 
Αυτός ο μοναδικός συνδυασμός φύσης, αρχιτεκτονικής και ιστορίας προσφέρει στους επισκέπτες την ευκαιρία να απολαύσουν μια ξεχωριστή εμπειρία. Μετά από χρόνια ερήμωσης και εγκατάλειψης, ο Δήμος Καλλιθέας και ο Δήμαρχος Ιωάννης Ιατρίδης ανέλαβαν το σημαντικό έργο της αποκατάστασης του μνημείου το 1999. Ύστερα από δέκα χρόνια δυσκολιών, πάντα με αγάπη, φροντίδα και πάθος, οι Πηγές Καλλιθέας άνοιξαν ξανά για το κοινό, ανακτώντας και πάλι την πρωτύτερη δόξα τους.
Οι πηγές της Καλλιθέας είναι ένα αξιοθαύμαστο και αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αρχιτεκτονικής, το οποίο έχει ενσωματωθεί στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής.
Ιστορία
Η ύπαρξη των ιαματικών πηγών στον όρμο της Καλλιθέας ήταν γνωστή από την αρχαιότητα. Επί οθωμανικών χρόνων στην περιοχή όπου ανέβλυζε το κοκκινωπό νερό συγκεντρωνόταν πλήθος κόσμου, ακόμη και από την Ανατολία, κάθε Αύγουστο και Σεπτέμβριο, ο οποίος διέμενε σε πρόχειρα καταλύματα. Η πηγή ήταν γνωστή ως Τσιλλόνερο και θεωρούνταν ευεργετική για τα νεφρά.
Η Ρόδος κατακτήθηκε από το Ιταλικό Ναυτικό το 1912 και η συνθήκη της Λωζάνης το 1923 επιβεβαίωσε την ιταλική κυριαρχία στα Δωδεκάνησα. Στα πλαίσια επίδειξης της δύναμης και υπεροχής της Ιταλίας στα Δωδεκάνησα έφτασαν Ιταλοί αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι. Το 1927 έγινε μελέτη των ιαματικών ιδιοτήτων των νερών της Καλλιθέας και αποφασίστηκε η δημιουργία ενός κέντρου αναψυχής από τους Ιταλούς. Την σχεδίαση του συγκροτήματος ανέλαβε ο Πιέτρο Λομπάρντι το 1928 και την κατασκευή επέβλεψε ο αρχιτέκτονας Αρμάντο Μπερναντίτι. Τα λουτρά εγκαινιάστηκαν επισήμως την 1η Ιουλίου 1929, μαζί με το δρόμο που συνδέει τη Ρόδο με τη Λίνδο. Σύντομα μετατράπηκε σε ένα από τα δημοφιλέστερα του είδους στη Μεσόγειο.
Μετά τον Β΄ΠΠ η Ρόδος πέρασε σε ελληνική κυριαρχία και τα λουτρά συνέχισαν να λειτουργούν μέχρι το 1967, οπότε και η λειτουργία διακόπηκε, καθώς όπως και άλλα κτίρια της Ιταλοκρατίας υπενθύμιζαν στους κατοίκους τον Β' ΠΠ και την Κατοχή. Το 1985 το συγκρότημα χαρακτηρίστηκε έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία επειδή παρουσιάζει εξαιρετικό αρχιτεκτονικό και μορφολογικό ενδιαφέρον. Το 1999 ο δήμος Καλλιθέας ξεκίνησε τις νομικές διαδικασίες ώστε τα λουτρά να ξαναλειτουργήσουν. Αρχικά επιδιορθώθηκε η πύλη εισόδου. Το 2005 άρχισε η σταδιακή αποκατάσταση, με πρώτη μεγάλη ροτόντα. Οι εργασίες αποκατάστασης ανήλθαν σε 1.831.722,23 € και ολοκληρώθηκαν το 2007, χρονιά στην οποία και τα λουτρά επαναλειτούργησαν. Τη λειτουργία ανέλαβε ο δήμος Καλλιθέας για 25 χρόνια, αρχίζοντας το 2001. Το υπουργείο τουρισμού τελικά εμπιστεύτηκε τη λειτουργία των λουτρών στον δήμο το 2011.
Ως ευτυχής συγκυρία, οι θεραπευτικές ιδιότητες αυτών των πηγών ανιχνεύτηκαν νωρίς, σε μια χώρα όπου το νερό παραδοσιακά είχε τέτοια πολύτιμη αξία, ώστε να τεθεί υπό την αιγίδα ενός καθιερωμένου θεού - του Ποσειδώνα. Τον 5ο αιώνα π.Χ., ο Ηρόδοτος και ο Ιπποκράτης, καθώς και άλλοι εξέχοντες ιατροί της Ελληνιστικής Εποχής, όπως ο Ηρόφιλος (330 π.Χ.) και ο Ερασίστρατος (320 π.Χ.), εξερεύνησαν την υδροθεραπεία, η οποία περιλάμβανε δύο ξεχωριστές θεραπείες, τον θερμαλισμό και την ποσιθεραπεία.
Το κοκκινωπό νερό που εκτινάσσεται από έναν ιδιαίτερο, βραχώδη σχηματισμό κάπου στη μέση της αριστερής όχθης του κόλπου της Καλλιθέας είχε ήδη προσελκύσει την προσοχή των ανθρώπων στο παρελθόν. Ειδικά τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο, πολλοί «ασθενείς» έφταναν με τις οικογένειές τους και έμεναν είτε σε προσωρινά καταλύματα είτε στις «κουσπές», τις φυσικές κοιλότητες των γύρω βράχων. Χριστιανοί Ορθόδοξοι, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι μαζεύονταν γαλήνια στο ήσυχο αυτό περιβάλλον.
Ο πόλεμος έφτασε στην Ρόδο, με την εμφάνιση των Ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων στις 5 Μαΐου του 1912. Αρκετά χρόνια αργότερα, ο Ιταλός Κυβερνήτης των Δωδεκανήσων, Μάριο Λάγκο, συνειδητοποίησε τη σημασία των πολιτιστικών και πολιτικών πτυχών του χώρου, τόσο ώστε να το ενσωματώσει στο συνολικό αναπτυξιακό σχέδιο για το νησί της Ρόδου.
Το 1928, ανατέθηκε στον Πιέτρο Λομπάρντι, έναν καθιερωμένο αρχιτέκτονα ευρείας αναγνώρισης στη Ρόδο, το έργο του σχεδιασμού των κτιρίων που θα αποτελούσαν το συγκρότημα. Ο Αρμάντο Μπερναμπίτη, ένας ακόμη επιφανής αρχιτέκτονας, ανέλαβε τις διακοσμητικές εργασίες, με πλήρες σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον, δημιούργησε γαλάζιες γραμμές και απαλά κυκλικά μοτίβα σε τρία διαφορετικά επίπεδα. Το χαρακτηριστικό επίθετο που αποδόθηκε στις Πηγές ήταν «Βασιλικό», προκειμένου να υποδηλωθεί το μεγαλείο τους, ενώ ο ίδιος ο Ιταλός Βασιλιάς, Βιτόριο Εμμανουέλε, τίμησε την τελετή εγκαινίασης του χώρου με την παρουσία του, η οποία γιορτάστηκε την 1η Ιουλίου του 1929.
Ένα χρόνο αργότερα, ο Αινείας Μπρουνέτι, γνωστός ιατρός της εποχής, τοποθετήθηκε στο συγκρότημα των Πηγών της Καλλιθέας, μαζί με τον Αλμπέρτο Μότσι, επικεφαλής της ιατρικής κλινικής του ιταλικού νοσοκομείου στο Κάιρο ως ιατρικοί σύμβουλοι των Πηγών. Ο Αλμπέρτο Μότσι οργάνωσε ένα διεθνές υδρολογικό συνέδριο, που προσέλκυσε περισσότερους από 200 επιστημονικούς ειδικούς και γιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων, με σκοπό να επιβεβαιώσουν τα πολλαπλά οφέλη που αναμένονταν από την εκμετάλλευση των Πηγών στο σύνολό τους. Αυτό το γεγονός έδωσε το έναυσμα για μια ένδοξη περίοδο για τις Πηγές της Καλλιθέας, καθώς οι επισκέπτες ανακάλυψαν ότι η πολλαπλή κάθαρση – τόσο η σωματική όσο και η ψυχική - ήταν απολύτως εφικτή στην ηρεμία αυτού του θαυμάσιου σκηνικού.
Ωστόσο, στο τέλος του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου με πλέον αποδυναμωμένη την Ιταλία, οι Πηγές της Καλλιθέας οδηγήθηκαν στην παρακμή. Συγχρόνως, οι Γερμανοί είχαν μετατρέψει το συγκρότημα σε σωφρονιστήριο. Τα συρματοπλέγματα και τα ναρκοπέδια είχαν μεταμορφώσει το κάποτε εντυπωσιακό σπα σε ένα απογοητευτικό θέαμα… Ήταν σαν ένας καθρέφτης της δυσμενούς πολιτικής συγκυρίας της εποχής. Ένας θρήνος για τον πολιτισμό που διαβρώθηκε από τον πόλεμο.
Το 1948, τα Δωδεκάνησα ενσωματώθηκαν στην Ελληνική Εθνική επικράτεια, χωρίς ωστόσο να επιτελείται σημαντική βελτίωση στη θλιβερή κατάσταση της αποσύνθεσης των Πηγών. Μόνο χάρη στα κεφάλαια που διατέθηκαν στο πλαίσιο του σχεδίου «Marshall» των ΗΠΑ για την οικονομική ανάκαμψη του νησιού, οι Πηγές έκαναν μια ταπεινή προσπάθεια να ξανανοίξουν, για να κλείσουν οριστικά αυτή τη φορά, το 1967.
Περιγραφή
Το συγκρότημα αν και αποτελείται από οπλισμένο σκυρόδεμα χάρις στα γεωμετρικά σχήματα εντάσσεται εντός του φυσικού περιβάλλοντος, σε μια πλαγιά που καταλήγει στον όρμο με τα ιαματικά νερά. Η είσοδος έχει χαρακτηριστικά Αρ Ντεκό και έχει δύο μνημειώδεις κίονες με την επιγραφή REALI TERME CALITEA. Η είσοδος οδηγεί σε κυκλική πλατεία με σιντριβάνι. Στη συνέχεια βρίσκεται πύλη μαυριτανικού ρυθμού που ακολουθεί διάδρομος με πέργκολα που κατηφορίζει προς τη θάλασσα. Στο τέλος υπάρχουν σκάλες αριστερά και δεξιά που σχηματίζουν μια στοά που περιβάλλει μια μικρή ροτόντα. Η ροτόντα έχει διάμετρο 14 μέτρα και είναι κτισμένη πάνω από την φυσική ιαματική πηγή. Κάτω από τη ροτόντα έξι κρήνες διοχετεύουν το νερό στην κεντρική πισίνα. Η είσοδος στη ροτόντα γίνεται μέσω έξι πυλών μαυριτανικού ρυθμού που εξέχουν από τον κυκλικό τοίχο. Ανάμεσα στις πύλες υπάρχουν ανοίγματα για καλύτερο φωτισμό. Πίσω από τη στοά βρίσκονταν καταστήματα και γραφεία.
Μετά τη ροτόντα μονοπάτι οδηγεί καλυμμένο από πέργκολα σε μια μεγαλύτερη ροτόντα η οποία προσφέρει πανοραμική θέα στον όρμο και στο συγκρότημα. Εκεί υπάρχει μια ελλειπτική στοά με κυκλικά με οξυκόρυφα ανοίγματα με παγκάκια. Στο κέντρο υπάρχει θόλος που στηρίζεται σε δύο ημιθόλια. Ο χώρος ανάμεσα στη ελλειπτική στοά και το κεντρικό κτίριο είναι καλυμμένος με ακτινωτή πέργκολα διακοσμημένη με φυτά. Δίπλα στην παραλία σχηματίστηκαν τεχνητές σπηλιές για να στεγάσουν χώρους εστίασης.
Τα δάπεδα όλων των μονοπατιών είναι διακοσμημένα με μωσαϊκά αποτελούμενα από μαύρα και άσπρα βότσαλα. Τα μωσαϊκά σχηματίζουν είτε γεωμετρικά σχέδια είτε φυτικά μοτίβα.[9] Οι εξωτερικοί τοίχοι του συγκροτήματος είναι διακοσμημένοι με θαλάσσια μοτίβα.
Οι Ιαματικές Πηγές Καλλιθέας στις ταινίες
Μπορεί κανείς να καταλάβει γιατί ένα τόσο ιδιαίτερο φυσικό σκηνικό θα προσέλκυε το ενδιαφέρον περισσότερων από ενός σκηνοθέτη. Ήδη κατά την εποχή της ιταλικής κυριαρχίας, η «Καλλιθέα» συχνά εμφανιζόταν σε ειδησεογραφικά κλιπ ειδήσεων που παρήγαγαν Ιταλοί κάμεραμαν, οι οποίοι δραστηριοποιούνταν στη Ρόδο. Η ένταξη των Δωδεκανήσων στην Ελληνική Εθνική επικράτεια έθεσε τη Ρόδο στο προσκήνιο του τουριστικού ενδιαφέροντος, βάζοντας το νησί σε μια άνευ προηγουμένου πορεία ανάπτυξης και ευημερίας, με τη βοήθεια που προηγήθηκε από τον κόσμο του κινηματογράφου. Το 1948, ο Μιχαήλ Γκαζιάδης, ένας από τους πρωτοπόρους στην παραγωγή ταινιών στην Ελλάδα, έφτασε στη Ρόδο για τα γυρίσματα της ταινίας «Άννα Ροδίτη», που χαρακτηρίζεται ρητά από τους παραγωγούς της ως «Φόρος τιμής στο Μαρτύριο των ανθρώπων της Δωδεκανήσου».
Κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής των Ελληνικών κινηματογραφικών ταινιών, στη δεκαετία του '60, περισσότερες από μία εγχώριες παραγωγές επέλεξαν την τοποθεσία των Πηγών ως φυσικό πλατό. Κλασικές λήψεις, όπως αυτές που εμφανίζονται στην παραγωγή «Το Δόλωμα» με πρωταγωνιστές την Αλίκη Βουγιουκλάκη και τον Αλέκο Αλεξανδράκη (1964 - Σκηνοθέτης: Αλέκος Σακελλάριος), άφησαν ένα ανεξίτηλο σημάδι στην ελληνική συλλογική μνήμη. Η δεκαετία του '60 έφερε επίσης διεθνείς σκηνοθέτες στη Ρόδο. Ανάμεσα στους πιο διακεκριμένους της εποχής, ο Γιουλ Μπράινερ ήρθε στο νησί για να πρωταγωνιστήσει στο «Surprise Package», μια κωμωδία του 1960 σε σκηνοθεσία του Στάνλει Ντόνεν. Το 1979, ο Ρότζερ Μουρ, η Τέλη Σαβάλλας, ο Ντέιβιντ Νίβεν και η Κλόντια Καρντινάλε έφτασαν στη Ρόδο για τα γυρίσματα του «Απόδραση στην Αθήνα», σε σκηνοθεσία του Τζορτζ Κοσμάτος, ενός Ελληνοαμερικανού σκηνοθέτη που επέλεξε την τοποθεσία των Πηγών της Καλλιθέας για πολλές και εκτεταμένες σκηνές στην ταινία του. Οι Πηγές αποτέλεσαν στο παρελθόν το σκηνικό για μια ακόμη πολεμική ταινία, μια περιπέτεια με τίτλο «Τα Κανόνια του Ναβαρόνε» (1961) με πρωταγωνιστές τους Γκρέγκορι Πεκ, Ντέιβιντ Νίβεν και Άντονι Κουίν. Η ταινία κέρδισε το Όσκαρ για τα καλύτερα εφέ και ένα χρυσό βραβείο καλύτερης δραματικής ταινίας και καλύτερου σεναρίου. Για πάντα γοητευμένος από τη Ρόδο, ο Άντονι Κουίν επρόκειτο να γίνει τακτικός επισκέπτης, παρά την αντιπαράθεση που πυροδότησαν, αργότερα τα αισθήματα αγάπης του για την παραλία που φέρει το όνομά του μέχρι και σήμερα.
 |
| Στιγμιότυπο από την ταινία Escape to Athena (1979). Απεικονίζεται: Ρότζερ Μουρ |
Ανασυγκρότηση της τοποθεσία και ττου συγκροτήματος
Μετά το 1967 και για αρκετά χρόνια, ο χώρος αφέθηκε στην αποσύνθεση, με το περασμένο μεγαλείο των πηγών να επιβιώνει μόνο στις αναμνήσεις των ανθρώπων…
Στη συνέχεια, ωστόσο, ήρθε ο Ιωάννης Ιατρίδης, ένας οραματιστής Δήμαρχος στο Δήμο της Καλλιθέας, ο οποίος αποφάσισε την αποκατάσταση του χώρου και την επαναφορά του συγκροτήματος στην αρχική του δόξα, η οποία θα γινόταν αιτία εορτασμού. Δηλώνοντας ότι ο χώρος αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό για την οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη του Δήμου του, καθώς και του νησιού στο σύνολό του, ο Ιωάννης Ιατρίδης ξεκίνησε μια σειρά δράσεων σε τρεις κύριους άξονες, συγκεκριμένα «Ανάκτηση» - «Επαναφορά» - «Ανάπτυξη».
Μέχρι τότε, η τοποθεσία ήταν ιδιοκτησία του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (ΕΟΤ). Στα πλαίσια αυτά, αναπτύχθηκε και υιοθετήθηκε μια σειρά πρωτοβουλιών, που διήρκησε από το 1999 έως το 2011, και κορυφώθηκε με πρόταση που ενέκρινε το Ελληνικό Κοινοβούλιο, που αποφάσιζε την παραχώρηση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας στον Δήμο.
Ύστερα, έγιναν περαιτέρω ενέργειες για την αποκατάσταση του τόπου. Το 1993, η Καλλιθέα αναφέρεται ως μια «σκιά της περασμένης δόξας». Ωστόσο, οι χρηματοοικονομικές επενδύσεις άρχισαν να αποδίδουν, καθιστώντας δυνατή την καθαριότητα του εξωτερικού τμήματος του συγκροτήματος και την εκ νέου δεντροφύτευση. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν νέα έργα για τη διαμόρφωση του συστήματος απορροής νερού, του χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων και του υπαίθριου θεάτρου (1999 - 2009). Το 1999 πραγματοποιήθηκε η αποκατάσταση της μνημειακής εισόδου και το 2003 αποδόθηκε η άδεια για την έναρξη των δημοσίων συμβάσεων με στόχο την αποκατάσταση της «Σπουδαίας Ροτόντα». Εν τω μεταξύ, το 2001, συντάχθηκε ένα δεύτερο συμβόλαιο από τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού για την αποκατάσταση του Τρούλου, ακολουθούμενο από μία άλλη ανάθεση το 2005, με στόχο την ανακαίνιση του Σπηλαίου, ενός ερευνητικού έργου που πραγματοποιήθηκε από τις τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου και χρηματοδοτήθηκε από δημοτικούς πόρους. Την ημέρα της επίσημης τελετής για τα εγκαίνια της τοποθεσίας το 2007, παρουσία του Υπουργού Ανάπτυξης Τουρισμού και μελών της οικογένειας του Άντονι Κουίν, το αποτέλεσμα μιας τόσο τεράστιας προσπάθειας ήταν κάτι παραπάνω από απτό. Με αυτόν τον τρόπο επιβεβαιώθηκε το προφανές γεγονός ότι οι Πηγές της Καλλιθέας ήταν κάτι πολύ περισσότερο από την αναβίωση ενός θρύλου. Το έργο για την αποκατάσταση των Πηγών ήταν ζωτικής σημασίας για την τουριστική και πολιτιστική ανάπτυξη.
Ο τρίτος άξονας των ενεργειών του Δημάρχου αφορούσε την προσέγγιση της Ελληνικής Έρευνας Γεωλογίας και Εξαγωγών Ορυκτών (2001), του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 2001 έως το 2008, όλα τα προαναφερθέντα ιδρύματα εργάστηκαν σε μια σειρά ερευνητικών έργων για την απόδειξη και την επίσημη πιστοποίηση των θεραπευτικών ιδιοτήτων των Πηγών. Το σχετικό διάταγμα που δημοσιεύθηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της Ελληνικής Κυβέρνησης επιβεβαίωσε επίσης την ιδανικότητα του κλίματος και του βιοκλίματος της εκτεταμένης περιοχής, ενώ υποβλήθηκαν και επίσημες προτάσεις για τη μελλοντική ανάπτυξη του χώρου. Ξεκινώντας το 2011, ο Ιωάννης Ιατρίδης, ο οποίος μέχρι τότε είχε τοποθετηθεί επικεφαλής της Δημοτικής Επιχείρησης Ρόδου (ΔΕΡΜΑΕ) στο νέο, ολοκληρωμένο πλαίσιο της τοπικής αυτοδιοίκησης, ανέλαβε μια συνειδητή προσπάθεια για τη βελτίωση και την προβολή του χώρου των Πηγών της Καλλιθέας.
Πηγές / Παραπομπές
listedmonuments.culture.gr/fek.php?ID_FEKYA=4080.
Orlandi, Luca· Ivkovska, Velika (2020). «Kallithea, Rhodes; A summer thermal bath resort at the border of the Italian Fascist Empire and its reuse today». The Routledge companion to Italian fascist architecture : reception and legacy. Λονδίνο: Routledge. σελ. 192. ISBN 978-0-429-32843-5.
«Καλλιθέα». Δήμος Ρόδου. Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2021.
Αναστ. Βρόντη, Της Ανεράδας το γιαματικό Ροδιακά Λαογραφικά, τόμ. Β, 1950, σελ. 11 – 12
Orlandi, Luca· Ivkovska, Velika (2020). «Kallithea, Rhodes; A summer thermal bath resort at the border of the Italian Fascist Empire and its reuse today». The Routledge companion to Italian fascist architecture : reception and legacy. Λονδίνο: Routledge. σελ. 195. ISBN 978-0-429-32843-5.
Orlandi, Luca· Ivkovska, Velika (2020). «Kallithea, Rhodes; A summer thermal bath resort at the border of the Italian Fascist Empire and its reuse today». The Routledge companion to Italian fascist architecture : reception and legacy. Λονδίνο: Routledge. σελ. 200. ISBN 978-0-429-32843-5.
ΥΑ ΥΠΠΕ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1297/25456/14-5-1985 - ΦΕΚ 340/Β/31-5-1985[νεκρός σύνδεσμος]
«Η αναγέννηση των Πηγών της Καλλιθέας στη Ρόδο». www.kathimerini.gr. 5 Αυγούστου 2007. Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2021.
Orlandi, Luca· Ivkovska, Velika (2020). «Kallithea, Rhodes; A summer thermal bath resort at the border of the Italian Fascist Empire and its reuse today». The Routledge companion to Italian fascist architecture : reception and legacy. Λονδίνο: Routledge. σελ. 196. ISBN 978-0-429-32843-5.
Orlandi, Luca· Ivkovska, Velika (2020). «Kallithea, Rhodes; A summer thermal bath resort at the border of the Italian Fascist Empire and its reuse today». The Routledge companion to Italian fascist architecture : reception and legacy. Λονδίνο: Routledge. σελ. 199. ISBN 978-0-429-32843-5.
Σχόλια