Σαμαρίνα, το ψηλότερο χωριό της Ελλάδας αλλά και των Βαλκανίων
Η Σαμαρίνα είναι χωριό του νομού Γρεβενών της Μακεδονίας και πριν την ένταξή της στο Δήμο Γρεβενών με το πρόγραμμα Καλλικράτης αποτελούσε ομώνυμη κοινότητα. Βρίσκεται στην βόρεια Πίνδο στις ανατολικές πλαγιές του Σμόλικα σε υψόμετρο 1.500 ή 1.450 μέτρων. Θεωρείται ως ένα από τα ψηλότερα χωριά της Ελλάδας αλλά και των Βαλκανίων.
Η Σαμαρίνα είναι από τα πιο γνωστά Βλαχοχώρια της χώρας και βρίσκεται κοντά στα σύνορα Δυτικής Μακεδονίας και Ηπείρου, στο νομό Γρεβενών. Λέγεται πως είναι το ψηλότερο χωριό, όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και των Βαλκανίων. Δυστυχώς, δεν μπόρεσα να το επιβεβαιώσω. Η βιβλιογραφία και το Διαδίκτυο γράφουν διάφορα. Το σίγουρο είναι πως είναι χτισμένη στις βορειοανατολικές πλαγιές του όρους Σμόλικα, του οποίου η ψηλότερη κορυφή είναι 2.637 μ. Το υψόμετρο του χωριού «παίζει» μεταξύ 1.350 και 1.650. Κατά μία άλλη, ανεξακρίβωτη, πληροφορία, το ψηλότερο χωριό της Ελλάδας δεν είναι η Σαμαρίνα, αλλά η Βίγλα Φλώρινας, στα 1.550 μ.
Οι μόνιμοι κάτοικοί της, που τον χειμώνα παραχειμάζουν σε χαμηλότερους τόπους της Θεσσαλίας και της Μακεδονίαςείναι στο μεγαλύτερό τους μέρος Βλάχοι ή Κουτσόβλαχοι, όπως θέλουν να τους αποκαλούν άλλοι. Η γλώσσα τους είναι η κουτσοβλαχική διάλεκτος. Κύρια απασχόληση των κατοίκων της είναι η κτηνοτροφία και η υλοτομία. Οι γυναίκες υφαίνουν χοντρά μάλλινα υφάσματα, κουβέρτες και χαλιά.
Ιστορικά στοιχεία
Στα υψίπεδα γύρω από τη Σαμαρίνα, σε υψόμετρο μέχρι 2.100 μέτρων στους πρόποδες του Σμόλικα, έχει βρεθεί σημαντικός αριθμός παλαιολιθικών εργαλείων φτιαγμένα με την τεχνική Λεβαλλουά, εργαστηρίων και άλλων χώρων που χρονολογούνται από την μουστιαία περίοδο. Επίσης έχουν βρεθεί αποθέματα καλής ποιότητας πυριτόλιθου κοντά στα οποία έχουν βρεθεί περιοχές αποφλοίωσης των πετρών. Τα ευρήματα δείχνουν ότι στην περιοχή εγκαταστάθηκαν Νεάντερταλ πριν περίπου 70.000 χρόνια, σε μια χρονική περίοδο με καλύτερο κλίμα. Επιπλέον έχουν βρεθεί εργαλεία της πρώιμης μεσολιθικής εποχής. Υπάρχουν ίχνη μονιμότερης κατοίκησης κατά την 6η χιλιετία π.Χ., στην ύστερη νεολιθική εποχή. Τα ίχνη κατοίκησης στα υψίπεδα της Σαμαρίνας φτάνουν μέχρι την εποχή του χαλκού, στην οποία χρονολογούνται λάκκοι, λίθινα εργαλεία και θραύσματα κεραμικής.
«Η έρευνα στη ΒΔ. Πίνδο βασίζεται σε δύο βασικούς άξονες, τη μελέτη του αρχαιολογικού υλικού και την παλαιοπεριβαλλοντική μελέτη. Αρχικά, γίνεται αναφορά στην εικόνα της Παλαιολιθικής Εποχής στην περιοχή της Βόρειας Ελλάδας όπως έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα με υποκεφάλαιο για την έρευνα και τις σημαντικότερες θέσεις της περιοχής και ιδιαίτερη αναφορά στην παρουσία της Μέσης Παλαιολιθικής στον ελλαδικό χώρο.
Στην συνέχεια, αναφερόμενοι στην περιοχή της ΒΔ. Πίνδου, επισημαίνεται η γεωμορφολογική περιγραφή της, αλλά και η ιστορία και η προβληματική της έρευνας σε αυτήν. Έπειτα, αναπτύσσονται τα χαρακτηριστικά της έρευνας στην «θέση» Σαμαρίνα 8, από όπου προέρχεται το αρχαιολογικό υλικό που μελετάται, με την περιγραφή της θέσης αναφορικά με το τοπίο, το παλαιοπεριβάλλον και την αρχαιολογική διερεύνηση της. Αναπτύσσεται η μεθοδολογία της μελέτης και παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά του αρχαιολογικού υλικού, ενώ τέλος, υπάρχει μια συζήτηση για όλα τα παραπάνω και αναπτύσσονται τα συμπεράσματα της έρευνας».
Η κτητορική επιγραφή του ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (1819).
Ιδρυτές και πρώτοι άποικοι της Σαμαρίνας πρέπει να θεωρηθούν οι κάτοικοι του χωριού Πραιτώρι της Θεσσαλίας: ιστορικοί χάρτες της περιοχής που τοποθετούνται τον 16ο και 17ο αιώνα αναφέρουν τη θέση της Σαμαρίνας ως Santa Maria de Praitoria. Η πρώτη μνεία γίνεται σε χάρτη του 1560, οπότε τότε ήδη πρέπει να θεωρηθεί οικισμένη. Στη συνέχεια η πρώτη αναφορά του νεώτερου τύπου ΄΄Σαμαρίνα΄΄, βρίσκεται στα 1819 σε επιγραφή του ναού του Αγίου Σωτήρος στο μοναστήρι της Σαμαρίνας. Η παλαιότερη γραπτή αναφορά του πατριδωνυμικού ΄΄σαμαρνιώτες΄΄ είναι σε ενθύμηση του 1786, σύμφωνα με τη βόρεια ελληνική ιδιωματική προφορά, ΄΄Σαμαρ' νιώτ' ς και με μετάθεση του ΄΄ρ΄΄ ΄΄Σαρμανιώτ' ς΄΄. Οι ετυμολογήσεις της λέξης που έχουν προταθεί είναι, ή από τη λέξη σαμάρι ή από την Αγία Μαρίνα, στα βλάχικα Sta Marina. Η πρώτη είναι αυθαίρετη καθώς προέρχεται από τη φαινομενική εξωτερική-ηχητική συγγένεια των δύο λέξεων. Η δεύτερη ετυμολογική εκδοχή είναι πιο πιθανή λόγω του αρχικού τύπου του ονόματος της κωμόπολης Santa Maria και επειδή η κωμόπολη είναι βλάχικη είχαμε την εξής εξέλιξη: sta Maria > Sta Marina (σύγχυση ονομάτων Μaria- Marina καθώς θεωρούνται ισοδύναμα σε ορισμένα μέρη της Ελλάδος και εναλλάσονται) ή Sta Marina έχει την τοπωνυμική κατάληξη -ινα , η οποία επιχωριάζει στα ηπειρώτικα τοπωνύμια, όπως Σαρακίνα, Βοστίνα κ.α.
Τις δεκαετίες 1740 - 1750 έδρασε στην περιοχή ο Σαμαριναίος κλεφταρματολός Ιωάννης Πρίφτης. Στα Ορλωφικά η Σαμαρίνα συμμετέχει με τους οπλαρχηγούς Άκαρμο Χατζημάτη και Ιωάννη Φλώρο. Ο τελευταίος σκοτώθηκε στην Πελοπόννησο.
Κατεξοχήν κτηνοτροφικό χωριό, άκμασε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Σπουδαίος κλεφταρματολός από τη Σαμαρίνα ήταν, επίσης, ο Μίχος Σαρμανιώτης. Σπουδαία φυσιογνωμία της επανάστασης του 1808 ήταν ο νεομάρτυρας Άγιος Δημήτριος ο Σαμαριναίος. Κατά την Ελληνική επανάσταση του 1821, σπουδαίοι Σαμαριναίοι οπλαρχηγοί ήταν ο Βούλης Γιώτσας, ο Μίχας Γκριζιώτης και ο Νίκος Γκριζιώτης (ο μετέπειτα στρατηγός), που πολέμησαν στη Μάχη του Μανιακίου. Κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου, οι Σαμαριναίοι συμμετείχαν με σώμα 120 μαχητών υπό τον Μίχο Φλώρο. Κατά την έξοδο του Μεσολογγίου, η Μακεδονική Φρουρά ήταν η εμπροσθοφυλακή των πολιορκημένων με αποτέλεσμα να έχει τα περισσότερα θύματα από τα πυρά των Οθωμανών. Συμμετείχαν επίσης σε αυτήν ο Ζήσης Χατζημάτης και ο Ηλίας Μανάκας, καθώς επίσης και οι Μακρής, Αβραμούλης, Συράκος, Μπούσιας, Γιολδάσης και Τζήμου. Οι επιζήσαντες Σαμαριναίοι της εξόδου ήταν 33 και προς τιμή τους τραγουδιέται ακόμη το γνωστό δημοτικό τραγούδι «Παιδιά της Σαμαρίνας». Κατά τη Μακεδονική επανάσταση του 1878 διακρίθηκε ο Σαμαρινιώτης οπλαρχηγός Λεωνίδας Χατζημπύρος (1855 - 1880). Κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, σημαντική ήταν η προσφορά των Σαμαριναίων. Σπουδαία μορφή της περιόδου ήταν ο οπλαρχηγός Γεώργιος Λεπιντάτος (καπετάν Αρκούδας).
Σήμερα, η Σαμαρίνα είναι ένα παραθεριστικό χωριό, ως επί το πλείστον, με ανοικτή πρόσβαση όλες τις εποχές του χρόνου. Συνδέεται με ασφαλτοστρωμένο δρόμο με τα Γρεβενά (52 χλμ) και με το χιονοδρομικό κέντρο της Βασιλίτσας (περίπου 15χλμ).
Στις 15 Αυγούστου γίνεται 3ήμερο πανηγύρι της Παναγίας.
Ο ναός της Μεγάλης Παναγιάς
Αξιοθέατα
Η Μεγάλη Παναγιά, ο μητροπολιτικός ναός της Σαμαρίνας, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Είναι μεγάλων διαστάσεων βασιλική με γυναικωνίτη, η οποία κτίστηκε σύμφωνα με την επιγραφή στη νότια είσοδο του ναού στις 15 Ιουλίου 1816. Στο ιερό του ναού φύτρωσε περί το 1850 ένα πεύκο, το οποίο εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι σήμερα. Ο ναός εσωτερικά είναι αγιογραφημένος από τους ντόπιους αγιογράφους Χ. και Ι. Παπαϊωάννου, και σύμφωνα με επιγραφή ο ναός ιστορήθη το 1829. Έχει επίχρυσο ξυλόγλυπτο μπαρόκ τέμπλο και ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης ο δεσποτικός θρόνος και ο άμβωνας. Το 1876 κτίστηκε στη νοτιοδυτική γωνία του ναού τριώροφο κωδωνοστάσιο. Λόγω κινδύνου μερικής κατάρρευσης του ανατολικού τοίχου, έχουν γίνει εργασίες στερέωσης, με κατασκευή τσιμεντένιων στηριγμάτων και μεταλλικών αντηρίδων.
Η Μικρή Παναγία, ενοριακός ναός στο βόρειο τμήμα του οικισμού. Κτίστηκε το 1869 στη θέση προγενέστερου ναού. Είναι τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη, σχεδόν τετράρριχτη στέγη και γυναικωνίτη. Το θύρωμα του ναού είναι διακοσμημένο με λιθανάγλυφα. Στο εσωτερικό έχει ξυλόγλυπτο μπαρόκ τέμπλο, από το οποίο κλάπηκαν εικόνες το 2009. Ο ναός εμφανίζει προβλήματα ευστάθειας λόγω καθίζησης του εδάφους.
Ο ναός του Αγίου Αθανασίου. Ο ναός κτίστηκε στα τέλη του 18ου ή στις αρχές του 19ου αιώνα και αποτελεί τον παλαιότερο σωζόμενο ναό της Σαμαρίνας. Ο ναός είχε ερειπωθεί τη δεκαετία του 1960 αλλά στη συνέχεια αποκαταστάθηκε. Είναι τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη. Δεν έχει νάρθηκα.
Ο ναός του Προφήτη Ηλία βρίσκεται δυτικά του οικισμού, πάνω σε λόφο. Ο ναός χρονολογείται από το 1800. Είναι τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη και νάρθηκα. Οι τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται από το 1828 σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, αλλά πολλές καλύφθηκαν με ξυλεία τύπου ραμποτέ τη δεκαετία του 1980. Στα βόρεια του ναού βρίσκεται παρεκκλήσι του 1877 αφιερωμένο στον άγιο Κοσμά.
Η μονή Αγίας Παρασκευής βρίσκεται 4,5 χιλιόμετρα νότια της Σαμαρίνας. Η μονή δεν είναι γνωστό πότε ιδρύθηκε. Το καθολικό της μονής χρονολογείται από το 1713. Είναι τετρακίονος ναός με μεγάλους δύο τρούλους και τέσσερις μικρότερους στις γωνίες, αλλά η στέγη του ναού είναι δίρρικτη. Το εσωτερικό του ναού τοιχογραφήθηκε το 1819. Δίπλα στο καθολικό υπάρχει τρίκλιτος ξυλόστεγος ναός αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, ο οποίος αιογραφήθηκε το 1819. Τον 18ο αιώνα στη μονή λειτουργούσε σχολή ζωγραφικής. Η μονή εγκαταλείφθηκε για μερικά χρόνια στο τέλος του 19ου αιώνα.
Για σκι στη Βασιλίτσα: Το χιονοδρομικό κέντρο της Βασιλίτσας είναι ένα από τα μεγαλύτερα της βόρειας Ελλάδας με χειμερινή περίοδο που ξεκινά συνήθως απο τα μέσα Νοέμβριου και ολοκληρώνεται το Μάιο. Το σαλέ και οι εγκαταστάσεις βρίσκονται σε ύψος 1.750 μ. Το χιονοδρομικό διαθέτει 18 πίστες (22 χιλιομετρων) καθώς, ενώ τη μεταφορά των χιονοδρόμων έχουν αναλάβει 1 τριθέσιος, 1 διθέσιος 4 συρόμενοι και κι ένα baby lift.
Πηγές
Ντίνας, Κωνσταντίνος (1980). «Το τοπωνυμικό της Σαμαρίνας Γρεβενών» (pdf). Μακεδονικά (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών) 20: 307–341. doi:10.12681/makedonika.410.
Συμεωνίδης, Χ.Π. (1967). «Σαμαρίνα» (pdf). Μακεδονικά (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών) 7: 200–209. doi:10.12681/makedonika.977.
A.J.B. Wace, The Nomads of the Balkans: an account of life and customs among the Vlachs of Northern Pindus, London 1914 (Πρόκειται για έκθεση περί της Σαμαρίνας και των Βλάχων κατοίκων της)
Σχόλια