Θαλής ο Μιλήσιος (τέλη 7ου – αρχές 6ου αι. π.Χ.)
Ο Θαλής ο Μιλήσιος (τέλη 7ου – αρχές 6ου αι. π.Χ.). είναι ο αρχαιότερος προσωκρατικός φιλόσοφος, ο πρώτος των επτά σοφών της αρχαιότητας και μαθηματικός. Θεωρείται ο ιδρυτής της ιωνικής σχολής ή της σχολής της Μιλήτου, διότι έθεσε πρώτος το πρόβλημα της γενικής αρχής όλων των πραγμάτων, που για τον ίδιο ήταν το υγρό στοιχείο.
Ο Θαλής κέρδισε τη βαθιά εκτίμηση των συγχρόνων του για τη σοφία του· στον τάφο του στη Μίλητο χαράχθηκε έμμετρο επίγραμμα, που άρχιζε «η ολίγον τόδε σήμα, το δε κλέος ουρανόμηκες». Δεν έγραψε κανένα σύγγραμμα εκτός από τη Ναυτική αστρολογία, που η γνησιότητά του αμφισβητείται. Πραγματοποίησε όμως σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις. Στον τομέα της γεωμετρίας, ανακάλυψε τις ακόλουθες αρχές: η διάμετρος διαιρεί τον κύκλο σε δύο ίσα μέρη· οι γωνίες που βρίσκονται στη βάση κάθε ισοσκελούς τριγώνου είναι ίσες· οι γωνίες των κορυφών είναι ίσες· όταν δοθεί η βάση και οι δύο γωνίες που σχηματίζονται από αυτή μπορεί να κατασκευαστεί το τρίγωνο. Γνώριζε τις ιδιότητες των όμοιων τριγώνων.
Στον τομέα της αστρονομίας, διαπίστωσε την αιτία που προκαλεί την έκλειψη του Ηλίου και υπολόγισε το μέγεθος των διαμέτρων Ηλίου και Σελήνης σε σύγκριση με το μέγεθος των τροχιών τους. Υπέδειξε σε όσους ταξιδεύουν στη θάλασσα πως ο αστερισμός της Μεγάλης Άρκτου αποτελεί τον ασφαλέστερο οδηγό για την ανεύρεση του βορρά. Διατύπωσε θεωρία για τους σεισμούς, αποδίδοντάς τους στις διαταραχές της υδάτινης μάζας, που πίστευε πως βρίσκεται κάτω από τη Γη. Οι πλημμύρες του Νείλου θεωρούσε πως προκαλούνται από τους ανέμους, οι οποίοι με τη σφοδρή πνοή τους εμποδίζουν τα νερά του ποταμού να χυθούν στη Μεσόγειο.
Πρώτος παρατήρησε τα φαινόμενα του ηλεκτρισμού και του μαγνητισμού. Συγκεκριμένα, επισήμανε το φαινόμενο της έλξης ελαφρών σωματιδίων από το τριβόμενο ήλεκτρο. Το ήλεκτρο, που αποτελείται από απολιθωμένη ρητίνη, θεωρήθηκε πολύτιμη ύλη και χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή κοσμημάτων. Η μέθοδος της παραγωγής ηλεκτρισμού με την τριβή αναπτύχθηκε έπειτα από χιλιετίες, χάρη σε ειδικές μηχανές, τις ηλεκτροστατικές. Άλλωστε, από το ήλεκτρο πήρε την ονομασία του το φαινόμενο του ηλεκτρισμού.
Κυρίως ο Αριστοτέλης, αλλά και άλλοι αρχαίοι φιλόσοφοι θεωρούν τον Θαλή ως τον πρώτο Έλλην φιλόσοφο. Στο διάλογο του Πλάτων Πρωταγόρας το όνομα που εμφανίζεται πρώτο στην λίστα πεπαιδευμένων ανθρώπων είναι του Θαλή του Μιλήσιου. Χαρακτηριστικά ο Μπέρτραντ Ράσελ είπε πως «Η Δυτική φιλοσοφία αρχίζει με τον Θαλή».
Ο Θαλής προσπάθησε να κατανοήσει τον κόσμο μέσα από τα μάτια της επιστήμης και να εξηγήσει φυσικά φαινόμενα όπως λ.χ την Έκλειψη Ηλίου, χωρίς να χρησιμοποιεί αναφορές στην μυθολογία όπως γινόταν μέχρι την εποχή του.
Ο Θαλής πρόβλεψε την ολική έκλειψη Ηλίου του 585 π.Χ.
Υπήρξε μεγάλος διδάσκαλος με παρά πολύ μεγάλη επιρροή σε όλους σχεδόν τους μεταγενέστερους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Αυτοί ακολούθησαν τα χνάρια του στην προσπάθεια τους να δημιουργήσουν τεκμηριωμένες αδιαμφισβήτητες αληθής πεποιθήσεις για τα φυσικά φαινόμενα, τα ουράνια σώματα, και άλλα χρησιμοποιώντας ως εργαλεία τους την Λογική, τα μαθηματικά, την φυσική, την βιολογία, την αστρολογία και όχι τους μύθους και τους θρύλους.
Ιδιωτική ζωή
Γιος του Εξαμύου και της Κλεοβουλίνης, Ο Θαλής γεννήθηκε στη Μίλητο γύρω στο 621 π.Χ. Οι ακριβείς ημερομηνίες της γέννησης και του θανάτου του Θαλή δεν είναι γνωστές με ακρίβεια, άλλα προσδιορίζονται από σκόρπιες αναφορές αρχαίων συγγραφέων. Ο Διογένης Λαέρτιος σημειώνει πως ο Θαλής πέθανε την περίοδο της 58ης Ολυμπιάδας (548-545 π.Χ.) σε ηλικία 78 ετών. Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει πως οι γονείς του Θαλή ήταν ο Εξαμύης και η Κλεοβουλίνη που κατάγονταν και οι δύο από οικογένειες Φοινίκων αριστοκρατών. Ο Διογένης ο Λαέρτιος συνδέει μάλιστα την καταγωγή τους με τον Κάδμο. Αναφέρει επίσης δύο εναλλακτικές θεωρίες σχετικά με τον γιο του Θαλή, που ονομαζόταν Κύβισθος. Σύμφωνα με την πρώτη θεωρία ο Κύβιστος ήταν γιος του Θαλή, ενώ σύμφωνα με την δεύτερη ήταν ανιψιός του, τον οποίο είχε υιοθετήσει. Κατά τη δεύτερη εκδοχή ο Θαλής δεν είχε παντρευτεί. Η δεύτερη θεωρία ενισχύεται και από την παράδοση που αναφέρεται στον λόγο που δεν παντρεύτηκε ο Θαλής. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση η μητέρα του Θαλή τον παρακινούσε να παντρευτεί άλλα αυτός της ανταπαντούσε πως είναι μικρός για γάμο. Όταν πέρασαν τα χρόνια της ανταπαντούσα πως είναι μεγάλος πια για γάμο.
Σύμφωνα με άλλη παράδοση που αναφέρει ο Πλούταρχος, όταν επισκέφτηκε ο Σόλωνας τον Θαλή και τον ρώτησε γιατί δεν παντρεύεται να αποκτήσει διάδοχους, αυτός απάντησε από αγάπη για τα παιδιά. Μια άλλη παράδοση αναφέρει πως μία υπηρέτρια κορόιδεψε τον Θαλή όταν αυτός παρατηρώντας τον ουρανό έπεσε μέσα σε ένα πηγάδι, λέγοντας του πως μελετά τα ουράνια άλλα αγνοεί τα γήινα.
Ο Θαλής αναφέρεται σε διάφορες πηγές συνήθως ως καινοτόμος και πρωτοπόρος για την εποχή του. Υπάρχει διαφωνία σχετικά με τα γραπτά του έργα. Άλλοι υποστηρίζουν πως δεν άφησε γραπτά ενώ άλλοι του αποδίδουν κάποια έργα, ανάμεσα τους το Περί ηλιοστασίων και Περί ισημερίας. Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί πως ο Θαλής πρόβλεψε την έκλειψη Ηλίου του 585 π.Χ.
Μια ιστορία, με διαφορετικές εκδοχές, αφηγείται πώς ο Θαλής πέτυχε πλούτη από μια συγκομιδή ελιάς με την πρόβλεψη του καιρού. Σε μια εκδοχή, αγόρασε όλα τα ελαιοτριβεία στη Μίλητο αφού είχε προβλέψει τον καιρό και μια καλή σοδειά για μια συγκεκριμένη χρονιά. Μια άλλη εκδοχή της ιστορίας εξηγεί τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής είχε δεσμεύσει πιεστήρια εκ των προτέρων, με έκπτωση, και μπορούσε να τα νοικιάσει σε υψηλή τιμή όταν η ζήτηση κορυφώθηκε, μετά την πρόβλεψή του για μια ιδιαίτερα καλή σοδειά. Αυτή η πρώτη εκδοχή της ιστορίας θα αποτελούσε την πρώτη ιστορικά γνωστή δημιουργία και χρήση μελλοντικών συμβάσεων, ενώ η δεύτερη εκδοχή θα ήταν η πρώτη ιστορικά γνωστή δημιουργία και χρήση επιλογών.
Ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι ο στόχος του Θαλή δεν ήταν να εμπλουτίσει τον εαυτό του, αλλά να αποδείξει στους Μιλήσιους ότι η φιλοσοφία θα μπορούσε να είναι χρήσιμη, σε αντίθεση με ό,τι πίστευαν,[29] ή εναλλακτικά, ο Θαλής είχε κάνει την επιδρομή του στην επιχείρηση λόγω προσωπικής Πρόκληση που του έθεσε ένα άτομο που είχε ρωτήσει γιατί, αν ο Θαλής ήταν ένας ευφυής διάσημος φιλόσοφος, δεν είχε ακόμη αποκτήσει πλούτη.
Ο Θαλής πρόβλεψε την ολική έκλειψη Ηλίου του 585 π.Χ.
Επίσης αναφορές κάνουν λόγο για επιχειρηματικές δραστηριότητες του Θαλή. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά δίνει μία διαφορετική ερμηνεία για τις οικονομικές δραστηριότητες που ανέπτυξε. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι συμπολίτες του Θαλή αμφισβητούσαν την χρησιμότητα της φιλοσοφίας αφού αυτή δεν σε βοηθάει να πλουτίσεις. Τότε ο Θαλής έχοντας προβλέψει από τις κινήσεις των άστρων ότι αναμένεται χρονιά πολύ καλής σοδειάς νοίκιασε όλα τα ελαιοτριβεία της Μιλήτου. Την επόμενη χρονιά που η κίνηση υπήρξε αυξημένη έγινε πλούσιος και έτσι απέδειξε στους συμπολίτες του πως με τη σοφία μπορεί κανείς να πλουτίσει όμως δεν είναι αυτός ο σκοπός της.
Πολιτική
Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς ο Θαλής είχε ανάμειξη στην πολιτική. Βρέθηκε στο προσκήνιο σημαντικών γεγονότων που εκτυλίσσονταν στην Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως ο Θαλής είχε προβλέψει ένα χρόνο πριν την ακριβή ημερομηνία της έκλειψης Ηλίου που συνέβη το 585 π.Χ. και συνέπεσε με την μάχη του Άλυ ποταμού μεταξύ των Λυδών και των Μήδων.
Σε έναν μεταγενέστερο πόλεμο των Λυδών εναντίον των Μήδων οι Λυδοί αδυνατούσαν να περάσουν τον ποταμό Άλυ. ο Θαλής, που εκείνο τον καιρό βρισκόταν στο στρατόπεδο των Λυδών, χώρισε το ρεύμα του ποταμού στα δύο κάνοντάς το διαβατό.
Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει πως ο Θαλής απέτρεψε τους Μιλήσιους να συμμαχήσουν με τον Κροίσο κατά τη διάρκεια του πολέμου του με τον Κύρο, γεγονός που έσωσε την πόλη αφού τελικά νίκησε ο Κύρος.
Θεωρίες
Κοσμολογία
Ο Θαλής ο Μιλήσιος υπήρξε ο πρώτος που προσπάθησε να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα με βάση φυσικές διαδικασίες. Χαρακτηριστική ήταν η προσπάθεια του να εξηγήσει το φαινόμενο των σεισμών. Σύμφωνα με τον Θαλή η Γη επιπλέει στο νερό και οι σεισμοί προκαλούνται όταν η Γη κλυδωνίζεται από κύματα του νερού.
Στην κοσμολογία του φιλόσοφου σημαντικό ρόλο παίζει το νερό (ύδωρ). Του αποδίδονται δύο κοσμολογικές απόψεις:
Η Γη έχει τη μορφή ενός κυκλικού δίσκου που στηρίζεται στο νερό
Το νερό είναι η αρχή των πάντων
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη στο (Περί Ουρανού Β 13) ήταν η αρχαιότερη θεωρία που είχε διατυπωθεί και είχε παραδοθεί από τον Θαλή. Τούτη η άποψη φέρει ίχνη των ομηρικών και των ησιόδειων κοσμολογικών αντιλήψεων, ιδιαίτερα της εικόνας του Ωκεανού ποταμού που περιβάλλει την Γη και είναι πηγή όλων των υδάτων. Η ιδέα, όμως ότι κάτω από τη γη υπάρχουν νερά, στρέφει το ενδιαφέρον της έρευνας προς την πλευρά της Βαβυλωνιακής και της Αιγυπτιακής μυθολογίας και υποδεικνύει ως ένα βαθμό μια άμεση επαφή του Θαλή με τις μυθολογίες της Εγγύς Ανατολής.
Είτε θεωρούσε ότι το νερό εκτός από κοσμογονική αρχή συμμετέχει στη σύσταση του κόσμου είτε όχι, το σημαντικό είναι ότι ο φιλόσοφος αφαιρεί από το νερό τη θεϊκή του ιδιότητα και το αναγνωρίζει μόνον ως φυσικό σώμα.
Θεολογία
Όπως μας παραδίδει ο Αριστοτέλης στο Περί Ψυχής Α5 και Α3 ο Θαλής πίστευε πως ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς (πάντα πλήρη θεών είναι) και ότι η ψυχή είναι κάτι το κινητικό (κινητικόν τι). Πρόκειται ουσιαστικά για μια αρχαϊκή διατύπωση της θεωρίας του υλοζωισμού, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος είναι ζωντανός και έμψυχος, γεγονός που πιστοποιείται από την κινητικότητά του. Ο υλοζωισμός στην νεότερη έννοιά του θεωρεί ως δομικό στοιχείο του κόσμου το φυσικό στοιχείο εννοώντας το ως έμβιο, ως οντότητα στην οποία η ύλη και η ενέργεια είναι αδιάσπαστα ενωμένες.
Φυσική
Ο Θαλής ο Μιλήσιος ανακάλυψε τις τροπές (ηλιοστάσια), το ετερόφωτο της Σελήνης, καθώς και τον ηλεκτρισμό και τον μαγνητισμό, από τις ελκτικές ιδιότητες του ορυκτού μαγνητίτη και του ήλεκτρου (κεχριμπάρι).
Γεωμετρία
Ο Θαλής αναφέρεται ως σπουδαίος γεωμέτρης. Κέρδισε μάλιστα τον θαυμασμό των Αιγυπτίων μετρώντας το ύψος των πυραμίδων, βασιζόμενος στο μήκος της σκιάς τους και της σκιάς μιας ράβδου που έμπηγε στο έδαφος.
Γνωστό είναι το Θεώρημα του Θαλή που αναφέρει: όταν παράλληλες ευθείες τέμνονται από δύο άλλες ευθείες τότε τα τμήματα μεταξύ των παραλλήλων που ορίζονται στην μια τέμνουσα, είναι ανάλογα.
Στον Θαλή αποδίδονται από τους αρχαίου συγγραφείς πέντε ακόμα αποδείξεις γεωμετρικών προτάσεων που είναι οι ακόλουθες:
Η διάμετρος κύκλου διχοτομεί τον κύκλο.
Οι κατά κορυφή γωνίες είναι ίσες.
Οι παρά τη βάση ισοσκελούς τριγώνου γωνίες είναι ίσες.
Αν δυο τρίγωνα έχουν μια πλευρά ίση και τις προσκείμενες σε αυτή γωνίες ίσες, είναι και μεταξύ τους ίσα.
Το Θεώρημα του Θαλή. Για το παραπάνω σχήμα ισχύει:
Η εγγεγραμμένη σε ημιπεριφέρεια γωνία είναι ορθή.
Σχόλια